Abdulhalik Bakır – Ali B. Ebî Talib (r.a) (Hayatı, Kişiliği ve Faaliyetleri)

Rivayetlere göre İsmail Peygamber annesi Hacer ile birlikte, bugün Mekke olarak tanıtılan bölgeye yerleştiği zaman burada Amalika, Ad ve Semüd kavimlerinin kalıntısı olan Cürhümlüler oturuyorlardı(1 )_ Hz. İsmail burada Cürhüm kabilesinden Seyyide ve Ra’le adında iki kızla evlendi ve bunlardan oniki oğlu dünyaya geldi. Böylece onun bu evl ilikleri sonucunda İsmai liler, Adnaniler, Maaddiler veya Nizariler adıyla anılan bir topluluk ortaya çıkmış oldu (2) . Cürhümlüler, Mekke’de hakim bir tabaka olarak buranın yönetimi ile Kabe ve hac idaresini ellerinde tutuyorlardı. Bu topluluk bir süre sonra buraya ziyarete gelen insanları rahatsız etmeye ve hacılar tarafından Kabe’ye bağışlanan malları yağmalamaya başladılar. Bu durumu gören Huzaa’dan Gubşan ve Bekr oğulları, onlara karşı savaş açtılar. Sonuçta savaşı kaybeden Cürhümlüler, Mekke’yi bırakarak Yemen’e yerleştiler(3)_ Cürhümlüler’den sonra, Kabe ve hac idaresi, Amr b. el-Hariş başkanlığında Huzaa kabilesinin bir kolu olan Gubşan oğulları’nın eline geçti. Bu sırada Kureyş kabilesi birlikten uzak küçücük topluluklardan meydana geliyordu. Huzaalıların Mekke’deki idari statüsü babadan oğula geçmek suretiyle 300 yıl devam etti , son olarak da bu görevi Huleyl b. Nubşiyye el-Huzaai üstlendi(4) _ 1. İbn Sa’d, et-Tabakatu’l-Kubra, Beyrut (Trz.) , 1,51 ; el-Belazuri, Ensabu’l-Eş­ ��ı. Thk.: Muhammed Hamidullah, 1,6-7, Mısır 1 959; Neşet Çağatay, İslam üncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı,82, Ankara 1 982.

2. Çağatay, İslam 85. 3. lbn Hişam, es-Siretu’n-Nebeviyye, Thk.: Mustafa es-Sekka ve arkadaşları, 1,94-95, Beyrut 1 990. 4. İbn Hişam, 1,97; el-Belazuri, 1,49. 9 Kureyş kabi lesinin tarihteki misyonunu etkileyen ve bu kabileyi Mekke’de hakim unsur hale getiren, Hz. Ali’nin 5. dereceden ceddi Kusay b. Kilab olmuştur. Kusay’ın asıl adı Zeyd’dir. O daha küçükken babasını kaybetti. Annesi Fatıma bint Sa’d o sırada hac için Mekke’ye gelen Uzre kabilesinden Rabia b. Heram ile evlendi ve sonra kocası tarafından oğlu Kusay’la beraber Suriye’ye götürüldü.

Fatıma burada yeni kocası Rabia’dan Rizah adında bir erkek çocuk dünyaya getirdi. Kusay, Suriye’deyken bir olay neticesinde annesinden, babasının Kilab b. Mürre olduğunu ve akrabalarının Mekke’de ikamet ettiklerini öğrendi . Bu durum üzerine o, Kudaa kabilesi mensuplarından meydana gelen bir hac kafilesiyle beraber doğum yeri olan Mekke’ye döndü ve burada Mekke ve Kabe idaresini elinde tutan Huzaa’dan Huleyl b. Hubşiyye’nin, Hubba adındaki kızı ile evlendi(Sl. Kusay’ın bu eşinden Abdumenaf, Abduddar, Abduluzza, Abdukusay, Tahmür ve Berre adında dört erkek ve iki kız çocuğu dünyaya geldi (6) . Kusay’ ın kayınpederi Huleyl , yaşının ilerlemesi sebebiyle Kabe’nin idaresini kızı ile damadına bıraktı. Böylece Beytu’l-Haram’ın anahtarları Kusay’ ın şahsında, o güne kadar Mekke’de idari ve dini alanda fazla etkinlik gösteremeyen Kureyş kabilesinin eline geçmiş oldu (7l . Bu durumu kabullenemeyen Huzaa kabilesi mensupları, Kusay başkanlığındaki Kureyşli lere karşı düşmanca tutum sergilemeye ve onları Mekke ve havalisinden dışarı çıkarmaya karar verdi ler. Bu durum karşısında Kusay, annesi tarafından kardeşleri olan Kudaa kabilesi başkanı Rizah b. 5. İbn Hişam, 11,98; İbn Sa’d,l,66-67; el-Belazuri, 1, 48-49; el-Alusi, Bulğu’lEreb fi Ma’rifeti Ahvali’l-Arab, Thk.: M. Behcet el-Eseri 1, 246, Beyrut (Trz.) ; Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, Çev.

: Salih Tuğ, 1,34, lstanbul 1 980. 6. Bkz. İbnu’l-Kelbi, Cemheretü’n-Neseb, Thk . Abdussettar Ahmed Ferrac, 1, 90,91 , Kuveyt 1 983. Ayrıca bkz. İrfan Aycan, Saltanata Giden Yolda Muaviye Bin Ebi Süfyan, 28, Ankara 1 990. 7. İbn Sa’d, 1,68. 10 Rabia ile diğer iki kardeşi Hunn b. Rabia ve Cülhüme b. Rabia’yı yardıma çağırdı. İki taraf arasında Abtuh bölgesinde meydana gelen savaş neticesinde Kusay ve yardımına gelenler, Huzaa ve Bekr oğullarını hezimete uğrattı lar. Nihayet savaşan taraflar, aralarında barışı sağlamak maksadıyla Ya’mur b. Avf b.

Kinane’yi hakem tayin ettiler. Hakem, Mekke ile Kabe’nin idaresinin Kusay’a ait olduğuna, Huzaa ve Bekr oğullarının Kureyşlilerden öldürdükleri insanların kan paralarını ödemelerine ve Mekke’nin idaresinin Kusay ve yandaşlarına bırakarak şehri terketmelerine karar verdi (8) . Bu olaydan sonra Kusay, Kureyş ve Kudaa mensupları tarafından Mekke’nin tek hakimi ve hac idaresinin tek s_orumlusu ilan edildi. O, buradaki hakimiyeti ele geçirir geçirmez Mekke’nin dağlık kesimlerinde dağınık bir şekilde yaşayan Kureyşlileri bir bayrak altında toplamayı başardığı ve onları dağınıklıktan kurtardığı için “Mücemmi” (toplayıcı) lakabı ile ödüllendirildi (9) . Kusay, Mekke’nin iskan planını, şehirde hakimiyetini pekiştirecek şekilde uygulamaya koydu. O, bu plan gereğince yakın akrabaları olan Ka’b b. Lüey, Abdümenaf, Abduddar, Abduluzza, Zühre, Abukusay, Teym, Mahzum Sehm, Cumah ve Adiyy oğullarını ki , bunlara “Kureyş_ü’l-Bitah” adı verilir, vadiye yerleştirirken, “Kureyşü�z.�Ze_�r” dlYe tanınan Mais b. Amir b. Lüey, Teymü’l-Erdem, Muharib b. Fihr, el-Haris b. Fihr oğullarını da Mekke vadisinin dış kısımlarına yerleştirdi ( 1 0) Kusay, Mekke’de Hicabe (Kabe perdedarlığı), Sikaye (Hacı lara su dağıtma), Rifade (Hacılara ziyafet verme), Liva (Sancaktarl ık), Kiyade (Kumandanlık) ve Nedve (Meclis Başkanlığı) görevlerini üzerine aldı ( 1 1 ) . Ayrıca o yaklaşık M. 440 yılında 8. İbn Hişam,1,98, 1 03; İbn Sa’d, 1,68-69; el-Belazuri,1,49-50.

9. İbn Hişam,l, 1 03-1 04; İbnu’l-Esir, el-Kamil fi’t-Tarih,11,20, Beyrut (Trz.) . 10. !bn Sa’d, 1,70-71 ;,el-Belazuri,1,51 ; İbnu’l-Esir, 11 ,20-21 ; Aycan,29. 11.lbn Hişam, l,103; lbn Sa’d, 1, 70; et-Taberi,11,19. 11 “Darü’n Nedve” denen Meclis binası nı yaptırarak Kureyşlilerin hizmetine tahsis etti. Böylece Mekkelilerin idari, iktisadi, askeri ve sosyal bütün meseleleri burada tartışılır, burada karara bağlanırdı ( 1 2) _ Mekke’de ilk defa su kuyusu açtıran ve Arefe’den gelen hacıların yolunu aydınlatmak maksadıyla Muzdelife’de ilk defa ateş yaktıran da Kusay’dır (l 3l. Kusay aşağı yukarı M. 480 yılında öldü ve el-HacOn adındaki kabristanda defnedildi ( 1 4) . Mekke yöneticiliği de dahil olmak üzere Kabe muhafızl ığı, hacılara su dağıtma, hacı lara ziyafet verme, sancaktarl ık ve başkumandanlık görevlerini çok sevdiği büyük oğlu Abduddar’a bırakan Kusay’ ın ölümünden bir müddet sonra, başta Abdumenaf olmak üzere Kusayy’ın diğer oğulları, söz konusu görevlerin Abduddar’dan alınarak Abdumenaf’a verilmesini kararlaştırdı lar. Bu karar üzerine Kureyşli ler arasında anlaşmazlık çıktı . Mahzum, Sehm, Cumah, Adiyy oğulları Abduddar oğullarının tarafını tuttular. Kureyş kabilesinden Amir b.

Lüey oğulları ile Muharib b. Fihr oğulları hiçbir tarafı desteklemeyerek çekimser kal ırken, Zühre, Esed, Teym ve Haris b. Fihr oğulları da Abdumenaf oğullarını desteklediler ( 1 5) _ Böylece içi �okulu su dolu bir kazana ellerini batırmak suretiyle bir antlaşma yaptıklarından “el-MutayyebOn” diye anı lan Abdumenaf taraftarları ile Kabe önünde and içip birbirlerinden ayrı lmamak ve birbirlerini yalnız bırakmamak üzere anlaştıklarından “el-Ahlaf” olarak adlandırı lan Abduddar taraftarları çatışma noktasına geldiler. Fakat her iki taraf sonuçta bir anlaşmaya vararak Mekke ve Kabe’nin idaresine dair görevleri aralarında paylaştı lar. Buna göre, Hicabe, Liva ve Nedve görevleri eskisi gibi Abduddar’a bırakılırken, sikaye, Rifade ve Kiyade görevleri ise Abdumenaf’a 1 2. İbn Sa’d, 1,70; el-Belazuri,1,52; et-Taberi,11 ,18; Çağatay,90. 1 3. Bkz. İbn Sa’d, 1,72; el-Belazuri, 1,51 . 1 4. Bkz. İbn Sa’d, 1,73; M. Şemseddin Günaltay, İslam Tarihi, 395, İstanbul 1 338-1 341 ; Çağatay, 90. 1 5. İbn Hişam, 1, 1 08; el-Belazuri,1,55-56; İbnu’l-Esir.

_ 11, 22; Mustafa Fayda, T.D.V.l.A, Abdumenaf b. Kusay Maddesi, 1, 287, lstanbul 1 988. 12 verildi. Abdumenat oğulları ile Abduddar oğulları arasında imzalanan bu antlaşma İslamiyetin ortaya çıkışına kadar hiç bozulmadan devam etti ( 1 6). Abdumenaf’ ın iki ayrı hanımından Haşim, el-Muttalib, Abduşems, Mevfel, Ebu Amr, Ebu Ubeyd, Tümadır, Hanne, Kilabe, Berre (Ümmü Süfyan), Hale ve Reyta adlarında altı erkek ve altı kız çocuğu dünyaya gelmiştir ( 1 7). Abdümenaf’tan sonra Kureyş’ in idaresi onun oğullarına geçti . Sikaye ve Rifade görevleri oğullarından Heşim’e geçerken, Kiyade görevi de diğer oğlu Abduşems’e devredi ldi ( 1 8). Bir rivayete göre Haşim ile Abduşems ikiz olarak dünyaya geldi ler, ancak doğum esnasında Abduşems, Haşim’den önce doğdu ve birinin bir parmağı diğerinin alnına yapışıktı. Onları ayırdıklarında yapışık olan yerde bir kanama meydana geldi. Bu olayı gören insanlar hadiseyi, gelecekte ikisi arasında veya oğulları arasında kan döküleceği şeklinde yorumladı lar ( 19). Bir başka rivayette de; Abduşems ile Haşim bir karında aynı gün doğdular.

İkisinin alınları birbirine yapışık vaziyetteydi. İkisini birbirinden kılıçla ayırdı lar. Bunun üzerine bazı araplar, onları dirhem ile ayırsalardı daha iyi olmaz mıydı, zira onların ve oğullarının arasında ebediyete kadar savaş olacaktır şeklinde konuştular (20). Kaynaklarda Haşim b. Abdume· naf’ ın ası l adı Amr olarak geçmektedir. Ayrıca çok yakışıklı bir kimse olmasından dolayı kendisine el-Kamer (ay) de deni lirdi (21) . 1 6. !bn Hişam, 1 09; el-Belazuri, 1, ,55-56; İbnu’l-Esir, i l, 22; Fayda, l.A, 1, 1 87. 1 7. lbnu’l-Kelbi, Cemhere, 90-91 ; lbn Sa’d, 1, 75. 1 8. Bkz. ez. Zübeyri, Kitabu Nesebi Kureyş, Thk: E.

Levi Provençal, 1, 1 4, !<ahire 1 953; lbn Ebil-Hadid, Şerhu Nehci’l-Belağa, Thk.: M. Ebu’l-Fadl lbrahim, XV, 1 98,Kahire 1 967. 1 9. et-Taberi, il, 13; el-Makrizi, en-Niza’ ve’t-Tehasum fıma Beyne Beni Umeyye ve Beni Haşim, 7, Leiden, 1 888. 20. ııl-Makrizi, en-Niza’, 7. 21 . lbn Ebi’l-Hadid, Şerh, XV, 1 99. 13 Haşim Mekke’nin yönetimini babası Abdumenat”tan devraldıktan sonra Arabistan’da ticaretle uğraşan kabile başkanları ile görüşerek Ku reyş kervanlarının güvenlik içinde ticari yolculuğa gidip gelmesini sağladı. Kur’an-ı Kerim bu konuyu Kureyş Suresinde şöyle ele almaktadır: “Kureyş kabilesinin yaz ve kış yolculuklarından uzlaşması ve anlaşması sağlanmıştır. Öyleyse kendi lerini açken doyuran ve korku içindeyken güven veren bu Kabe’nin Rabb’ine kulluk etsinler” (22) _ Haşim, kendisi de bizzat bu ticari yolculuklara katı lırdı. O, kış mevsimlerinde Yemen’e yaz mevsimlerinde de Şam’a giderdi. Onun bu geniş kapsamlı ticari Faaliyetine Arabistan’daki kabile başkanlarının katıldığı gibi Yemen, Suriye, Habeşistan ve Bizans hükümdarları da katılırdı ve onlara kazandığı ticaret mallarından kar verirdi. Karşılığında da onlardan kervanların emniyetini sağlamalarını isterdi.

Böylece Kureyş kabilesi bu ticari alış verişten büyük kazanç elde etmekteydi (23) Haşim, Mekke’de hac mevsimi başladığında Kureyşlilere bir konuşma yapar, onlardan imkanları nisbetinde uzak diyarlardan gelen hacılara yardımda bulunmalarını isterdi. Onlar da maddi güçleri nisbetinde katkıda bulunurlardı. O, hacı ları doyurmak maksadıyla her yıl bol miktarda harcama yapar, deriden yapılmış su kablarının Zemzem bölgesine yerleştirilmesini emrederdi. Böylece bu kablar Mekke’de bulunan su kuyularından doldurularak hacıların içimine sunulurdu. Onun tarafından hacı lara ilk ziyafet terviye’den önce Mekke’de, sonra Mina’da, sonra Arafat’ta ve en son hacıların biraraya geldiği gün yine Mekke’de verildi. Hacılar memleketlerine dönünceye kadar ekmek ve etten oluşan tirit, ekmek ve yağ, yağ ve kavut, kavut ve hurmadan oluşan yemekler sunar, onlara su temin ederdi. Mekke’de insan22. Kureyş, 1 -4. 23. İbn Hişam, 1, 112; İbn Sa’d, 1, 75; el-Belazuri, 1, 59; İbn Ebi’l-Hadid, XV, 202; Hüseyin Algül-Osman Çetin, İslam Tarihi, 1, 116, İstanbul 1 991 . 14 lara tirit yediren ilk kişi olduğundan dolayı ona Haşim adı veri lmiştir <24l. Haşim oğulları ile Ümeyye oğulları arasındaki çekişmenin tarihi başlangıcı da Haşim zaman ına rastlar. O dönemde Haşim’in yeğeni Ümeyye b. Abdişems de ticaretle uğraşıyordu ve zengin bir kimseydi. O da Haşim gibi Kureyş’e ziyafet vermek ister, fakat bunu beceremez.

Kureyşli lerden bazı kimseler onu , bu aczinden dolayı ayıplarlar. Umeyye bu duruma kızarak Haşim’le iddiaya girişir. İki taraf Mekke’de elli devenin kesilmesi ve on yıl şehirden uzakta yaşanması hususunda görüş birliğine varırlar. Böylece Huzaa kabilesinden bir kahini araları nda hakem tayin ederler. İddiaya giren taraflar biraraya gelince kahin şöyle der “Ay aydınlıktır, yıldız ışıklıdır, bulut yağmurludur, havada uçan kuşlar, dereden tepeden gelen ve alem’le yolunu bulan yolcular! Andolsun ki , Haşim, Ümeyye’yi evvelde ve ahirde iyi işler yapmada geçti, Ebu Hemheme ise bundan haberdardır.”

.