Bediuzzaman Said Nursi – Ene ve Zerre Risalesi

Şu ayetin büyük hazinesinden tek bir cevherine işaret edeceğiz. Şöyle ki: Göklerin, yerin, dağların yüklenmekten çekindiği ve korktuğu emanetin mânâlarından, yönlerinden biri “ene”, yani benliktir. Evet, “ene” hem Hazreti Âdem zamanından şimdiye kadar insanlık âleminin etrafına dal budak salan nuranî bir tûba ağacının hem de müthiş bir zakkum ağacının çekirdeğidir. Bu büyük hakikati anlatmaya başlamadan önce onu anlamayı kolaylaştıracak bir giriş yapacağız. Şöyle ki: Benlik, Cenâb-ı Hakk’ın gizli birer hazine hükmündeki isimlerinin anahtarı olduğu gibi, kâinatın muğlâk tılsımının da anahtarıdır, çözülmesi zor bir muamma ve hayret verici bir sırdır. İşte garip bir muamma, tuhaf bir sır olan benlik, mahiyetinin bilinmesiyle açılır ve kâinatın tılsımını çözer, vücûb âleminin 3 hazinelerini de açar. Bu meseleye dair Şemme isminde Arapça bir risalemde şöyle demiştik: Âlemin anahtarı insanın elindedir ve nefsine takılmıştır. Kâinatın kapıları görünüşte açık olsa da hakikatte kapalıdır. Cenâb-ı Hak, emanet olarak insana “ene” adında öyle bir anahtar vermiştir ki, âlemin bütün kapılarını açar; öyle tılsımlıdır ki, insan kâinatın Yaratıcısının gizli hazinelerini onunla keşfeder. Fakat benlik de gayet kapalı bir muamma ve çözülmesi zor bir tılsımdır. Eğer onun hakiki mahiyeti ve yaratılış sırrı bilinirse kendisi açıldığı gibi kâinat da açılır. Şöyle ki: Her şeyi benzersiz bir sanat ve hikmetle yaratan Sâni-i Hakîm, insana emanet olarak, rubûbiyetinin, sıfat ve icraatının hakikatlerini gösterip tanıtacak işaret ve numuneleri içine alan bir benlik vermiştir ki, bir vahid-i kıyasi, yani ölçü birimi olsun; rubûbiyetinin vasıfları ve ulûhiyetinin icraatı, tecellileri onunla bilinsin. Fakat o ölçü biriminin hakiki bir varlığa sahip olması gerekmez. Belki geometrideki farazi çizgiler gibi, var kabul edilebilir. Onun varlığının ve hakikatinin ilmen ispatı şart değildir.

Soru: Cenâb-ı Hakk’ın sıfat ve isimlerinin bilinmesi niçin benliğe bağlıdır? Cevap: Çünkü mutlak ve kuşatıcı bir şeyin sınırı ve sonu olmadığı için ona bir suret biçilemez, şekli belirlenemez, mahiyetinin ne olduğu anlaşılmaz. Mesela karanlık olmadan daimî bir ışık bilinmez, fark edilmez. O ışığın varlığı ancak hakiki veya farazi bir karanlık çizgi çekince anlaşılır. İşte Cenâbı Hakk’ın ilim ve kudret gibi sıfatları, Hakîm ve Rahîm gibi isimleri her şeyi kuşattığı, sonsuz ve ortaksız olduğu için haklarında hüküm verilemez, mahiyetleri bilinmez ve hissedilmez. Öyleyse hakiki sonları ve sınırları olmadığından, onlara farazi birer sınır çizmek gerekir. Bunu da insanın benliği yapar. Kendinde bir rubûbiyet vehmeder, bir mâlikiyet, bir kudret, bir ilim olduğunu varsayar ve bir sınır çizer. Böylece Cenâb-ı Hakk’ın her şeyi kuşatan sıfatlarına farazi bir sınır koymuş olur. “Buraya kadar benim, sonrası O’nundur.” diyerek bir ayrım yapar. Kendindeki ölçücüklerle o sıfatların mahiyetini yavaş yavaş anlar. Mesela mülk dairesinde, kendisinde bulunduğunu varsaydığı idaresi, rubûbiyeti sayesinde Hâlık’ının mümkinat 4 dairesindeki rubûbiyetini anlar. Görünüşte sahip olduğu şeylerle Hâlık’ının hakiki mâlikliğini bilir. “Ben bu eve sahip olduğum gibi, Hâlıkım da şu kâinatın sahibidir.” der ve sınırlı ilmiyle O’nun ilmini tanır, çalışarak elde ettiği sanatçığıyla o Sâni-i Zülcelâl’in eşsiz sanatını anlar.

Mesela, “Ben bu evi nasıl yapıp düzenlediysem, şu dünyayı da bir Zât yapmış ve düzene koymuştur.” der. Bunlar gibi başka örnekleri de düşünebilirsin. Cenâb-ı Hakk’ın bütün sıfat ve icraatlarını bir derece bildirecek, gösterecek binlerce esrarlı hal, sıfat ve hissiyat insanın benliğinde saklıdır. Demek, benlik bir ayna gibidir, bir ölçü birimidir. Varlığın sırrını ortaya çıkaran bir âlet ve Yaratıcısına işaret eden bir mânâdır. Kendi varlığını değil, başka bir Zât’ı gösteren, insanın varlığının kalın ipinden şuurlu bir tel, mahiyetinin elbisesinden ince bir ip ve şahsiyetinin kitabından bir “elif”tir ki, o elif’in iki yüzü var. Biri, hayra ve varlığa bakar. Benlik, bu yüzüyle yalnız feyz alabilir, vereni kabul eder, kendisi bir şey var edemez. Bu yüzde fail değildir, bir şey yaratma hususunda eli kısadır. 5 Benliğin diğer yüzü ise şerre bakar ve yokluğa gider. Bu yüzüyle o, faildir; yapıp ettikleri kendi eseridir. 6 Hem mahiyeti başkasının varlığını, mânâsını gösterir. Rubûbiyeti hayalîdir. Varlığı o kadar zayıf ve incedir ki, bizzat kendisi hiçbir yükü taşıyamaz, hiçbir şeyi yüklenemez.

Belki eşyanın derecelerini ve miktarlarını bildiren, hava durumunu ve sıcaklığı ölçen âletler gibi bir vasıtadır; Vâcibü’l Vücud’un 7 mutlak, kuşatıcı ve sonsuz sıfatlarını bildirir. İşte mahiyetini bu şekilde bilen, anlayan ve ona göre hareket eden, 8 ّ َزك ٰ َمــن یھَا أ َح ْ ْل فَ ayetindeki قَـ ْد َ müjdeye erişir. Emanetin gereğini hakkıyla yerine getirir ve benliğinin dürbünüyle kâinatın ne olduğunu, ne vazife gördüğünü anlar. Dış dünyaya ait bilgiler nefsine geldiği vakit, benliğinde bir tasdik edici görür. O ilimler, nur ve hikmet olarak kalır; karanlığa gömülmez, gayesiz ve beyhude hale gelmez. Ne zaman ki benlik vazifesini bu şekilde yerine getirir, o zaman birer ölçü birimi olan sözde rubûbiyetini ve varsaydığı mâlikiyetini terk eder. إ َو تُ ْر َج ُعو َن10 ِ ْم ُك ْح ال ِ ْھ َیل ، َو َلهُ ُ 9 َ ْمد ْح ال ال ُ َھ ل َو ُ ُ َھ ل ُ ْك لُم ْ der, hakiki kulluğunu takınır. Yaratılışın en güzel sureti olan “ahsen-i takvim” 11 makamına çıkar. Eğer benlik, yaratılış hikmetini unutup fıtrî vazifesini terk ederek kendine mânâ-yı ismiyle baksa, yani Sahibini, Yaratıcısını değil sadece kendi mânâsını bildirse, kendi kendine mâlik olduğuna inansa, o vakit emanete ihanet eder, َد ّس 12 ٰ bütün İşte. olur kimselerden buyurulan işaret ayetindeَ ـ ْد َوق َ َخاب مَ ْن یھَا şirkleri, şerleri ve dalâletleri doğuran benliğin bu hususiyetinden dolayı gökler, yeryüzü ve dağlar dehşete düşmüş, bir şirk ihtimalinden korkmuştur. Evet, benlik ince bir elif, bir tel, farazi bir hat iken, mahiyeti bilinmezse bir toprak örtüsü altında büyür, gittikçe kalınlaşır. İnsanın varlığının her tarafına yayılır. Koca bir ejderha gibi onu yutar. İnsan her şeyiyle, bütün latifeleriyle âdeta bir benlik olur. 13 Sonra insanlığın enaniyeti de kendi türünü ve milletini müdafaa etmek için o benliğe kuvvet verir.

Benlik, bütün insanlığın enaniyetine dayanarak şeytan gibi, Sâni-i Zülcelâl’in emirlerine karşı gelir. 14 Ardından kendini bir ölçü bilerek herkesi, hatta her şeyi kendisiyle kıyaslayıp Cenâb-ı Hakk’ın mülkünü onlara ve sebeplere bölüştürür. Çok büyük bir şirke düşer, 15 ل َع ِظیٌم ل َظُ ِن إ ْ َك ِّر الش ٌم ْـ ayetinin َّ mânâsını gösterir. Evet, nasıl ki devlet hazinesine ait maldan kırk para çalan bir adam, ancak onu gören bütün arkadaşlarının birer dirhem 16 almasını kabul ile bunu hazmedebilir. Aynen öyle de, “Ben kendime mâlikim.” diyen insan, “Her şey kendine mâliktir.” demeye ve buna inanmaya mecburdur. İşte benlik, şu haince vaziyetteyken insan mutlak bir cehalet içindedir. Binlerce ilme sahip olsa bile, bilmediğini de bilmeyen tam bir cahildir. Çünkü duyguları ve fikirleri kâinattaki marifet 17 nurlarını görüp hissettiği vakit, nefsinde onları tasdik edecek, aydınlatacak ve devam ettirecek bir destek bulamadığı için o nurlar söner. Görüp hissetiği her şey, nefsindeki renklere boyanır. Hikmetin ta kendisi olsa nefsinde tamamen abes, gayesiz bir suret alır. Çünkü şu haldeki benliğin rengi şirktir, Allah’ı inkârdır. Bütün kâinat parlak delillerle dolsa da benlikteki karanlık bir nokta onları söndürür, göze göstermez. 18 On Birinci Söz’de insanın mahiyetinin ve mahiyetindeki benliğin –Yaratıcısını gösteren yönüyle– ne kadar hassas bir mizan, doğru bir ölçek, kuşatıcı bir fihrist, mükemmel bir harita, her şeyi gösteren bir ayna, kâinatın güzel bir takvimi ve küçük bir programı olduğu kesin bir şekilde, etraflıca izah edilmiştir.

Ona bakabilirsin. O Söz’deki izahlarla yetinerek kısa kesiyor ve bu girişe son veriyoruz. Eğer bu kısmı anladıysan gel, hakikate geçiyoruz. İşte bak, Hazreti Âdem zamanından şimdiye kadar iki büyük cereyan, iki fikir silsilesi her tarafta, insanlığın her tabakasında dal budak salmış iki büyük ağaç hükmündedir: Bunlardan biri, peygamberlerin kılavuzluğundaki dinler; diğeri ise felsefe silsilesidir. Böyle gelmiş, gidiyor. Bu iki silsile ne zaman uyum içinde, birlikte yürümüşse yani felsefeciler ne zaman din dairesine girerek dinin emirlerine uyup ona hizmet etmişlerse, insanlık parlak bir saadet devri geçirmiştir. Ne zaman bu iki silsile ayrı gitmişse bütün hayır ve nur, peygamberler silsilesinin ve dinin tarafına toplanmış; şer ve dalâlet ise felsefenin etrafında birikmiştir. Şimdi bu iki silsilenin kaynaklarını ve esaslarını bulmalıyız.

.