Bu makalede, Bektaşî Tarîkatinin coğrafî yayılışına ait olarak basılı kaynaklarda bulunan dağınık kayıtları, şu anda ve evvelce mevcut tekkelerinin yerlerini göstermek suretiyle toplamaya çalıştım (2). Bundan başka bu konuya ait (1913-1915 senelerinde) Bektaşîler arasındaki seyahat ve incelemelerimden elde ettiğim bilgileri de kattım: Bütün bu bilgiler, doğrudan doğruya Bektaşî kaynaklarından ve bir çoklan bunlann bir çoğundan alınmıştır. Bu suretle şimdi en mühim faaliyet alanları olan Arnavutluk’taki Bektaşî müesseselerinin hemen hemen eksiksiz bir fihristini meydana getirdiğim gibi -bugün elimde bulunan fakat kaynaklan isteğe uygun olmayan Anadolu müstesna olmak üzere- bu tarîkatin bulunduğu diğer yerlerde de incelemelere devam edilmesi için sağlam bir esas hazırlamış olduğum ümidindeyim. Elimizde bulunan belgelere göre Anadolu’daki Bektaşî müesseseleri en ziyade yoğunlukla “Kızılbaş” veya “Şiî Müslüman” bölgelerinde; özellikle (1) Ankara ve Sivas vilayetlerinde ve (2) Konya vilayetinin -meşgul oldukları sanata dayanarak “Tahtacı” namını alan- Şiî aşiretlerinin bulunduğu, güney batı köşesinde (Likyada) olmak üzere başlıca iki gurup halinde toplanabilir. Anadolu Şiîlerinin üçüncü korunma bölgesi olan Harput ve Erzurum, doğu vilayetlerindeki Bektaşî tekkeleri hakkında ise bilgi yoktur. Bununla beraber “Kızılbaş’larla “Bektaşî’ler arasındaki bağlantı ve ilginin mahiyeti, henüz bilinmiyor. Biz, yalnız, bunlann İslâmiyetin “Şiî” şekline bağlı bulunduklarını ve geniş bir alana dağıtmış bulunan Şiî cemaatlerinin ise Bektaşî çelebilerinin (3) manevi üstünlük ve hakimiyetlerini kabul ettiklerini biliyoruz. Avrupa’da nisbeten son zamanlarda İslamiyete girmiş olan Hıristiyan halkı ile “Güney Arnavutluk”, bugün Bektaşîlerin en büyük kuvvetle mevcut bulundukları tek memlekettir. Son zamanlara kadar sayılarının epeyce çok olduğu “Girit” ile Makedonya’nın Kesriye dolaylan, aynı suretle Hıristiyan halkı üzerine aşılanmış bir Bektaşîlik hadisesini arz etmektedir. Bundan başka daha başka yerlerde, mesela Avrupa’da ilk defa göründükleri vakit, ihtimale göre yarı cahil ve tamamen göçebe olan, Asya’dan göçüp gelme köy halklan arasında da, başarılı propaganda izleri görülmektedir. Güney Makedonya ve Teselya’nın “konyarî’lan, Rodopların “yörük”leri ve Dobruca’nın “Tatar”ları, bu cümledendir. Bilhassa Edirne havâlisinde yerleri bilinen tekkelerin sayısı düşünülünce, iki asırdan fazla bir müddet zarfında yeniçerilerle Bektaşîler arasında mevcut sıkı bağlantıya göre, birtakım askerî merkezlerin, aynı zamanda misyoner faaliyeti hususunda önemli OCAKlar teşkil ettiğini farz etmek uygun görünmektedir. Anadolu, Rumeli ve Arnavutluk’taki Bektaşî evliyalarının tiplerinde her birine mahsus olmak üzere özel değişmeler fark edilebilir (4). Anadolu’da ermiş tipi, bizzat Hacı Bektaş ile az çok bağlantılı bir mürşid sayılır. Buna dayanarak mitolojik denilecek kadar uzak bir sîmâdır.
Rumeli’deki ermişler de, Türk hakimiyeti devrine ait olmaları bakımından yine öyle uzak ve eskidir: Fakat bunlar ilkel mürşid olmaktan çok mücahid (cihad eri) sayılırdı. Bu keyfiyet, on altıncı ve sonraki asırlardaki yeniçeri-Bektaşî karışık topluluğunun baskısı altındaki bölgelerde Bektaşîliğin gelişmesini göstermektedir. Arnavutluk’daki Bektaşî propagandası, itiraf edildiği üzere, on sekizinci asırdan sonra başlar; ermişleri de tarihî şahıslardır, Bektaşî tekkelerinin yerleri hakkında şurasını da kaydedebiliriz ki, başka tarikatlerinki, genellikle biiyük iskan merkezleri dahilinde veya civarlarında bulunduğu halde, Bektaşîlerinki, kural olarak ya tamamen uzak yerlerde veya köylerin kenarlarında bulunmaktadır. Bunun sebebi, şüphesiz ki kısmen propaganda ve tesirlerinin en çok köylü halkı üzerinde etkili bulunması, kısmen de sünnî hocaları tarafından haklarında düşmanlık duyguları mevcut olmasıdır. Pek haklı olarak kabul edebiliriz ki (1090 tarihlerinde) Bektaşîlerin yeniçerileri ellerine aldıkları ile bunların 1826 da ortadan kaldırıldıkları zaman zarfında, gerek İstanbul ve gerek vilayetteki yeniçeri kıtalarının kışlalarında daimî bir Bektaşî şeyhi ve farz edilebileceğine göre, yakmlannda bir de tekke mevcuttu. Bunlar 1826 dan itibaren ortadan kaldırılmıştır; fakat bu azizlerin Türk iç kalelerinin içinde veya girişinde mevcut bulunan türbelerinin, bu yeniçerilerle alakalı eski Bektaşî müesseselerinden arta kalma eserler olması, pek muhtemeldir. Bu girişten sonra artık tekkelerin tasnifine girişebiliriz: ANADOLU (Şekil I) (5) A. ANKARA VİLÂYETİ Hacı Bektaş (Pîr evi). – Tarîkatin meşhur müessisi olan Hacı Bektaş, orta Anadolu’da Kırşehir civaıında, ismini taşıyan köyde medfun bulunmaktadır (6). Mezarın bitişiğinde, “Pîr evi” denilen bir tekke vardır ki, Bektaşî tarîkatinin ve mürîdlerinin genel toplanma yeridir. Burası, ta- rikat kurucusunun kabrinden başka Balım Sultan diye bilinen ve tarikatin bölündüğü dört daldan birinin kurucusu olan pek önemli bir Bektaşî azizinin de mezarını ihtiva etmektedir: Bu mezar, tekkenin “mücerred” denilen bekâr dervişlerine ayrılmış olan kısımdadır. Bundan başka, dikkate değer bir nokta vardır: Sünnî tarîkatlerden Nakşibendî tarîkatine mensup bir hocanın imamlık ettiği, minareli bir camii de vardır. Bu, II. Mahmut zamanında (1826) da Hacı Bektaş’ı Sünnî olmak üzere ve Nakşibendî şeyhi olarak gösteren anlayışı uygulayan bir yeniliktir (7). Bu tekke, vaktiyle, ahâlîsi Bektaşî tarîkatine mensup 362 köyün mal varlığıyla geçinirdi.
Bu köylerin sayısı, hükümet tarafından muhtelif vesilelerle yirmi dörde indirilmiştir (8). Tekkenin 60.000 lira kadar tahmin olunan varidatı, tarîkatin murâkıblan olan “ahî dede” veya “dede baba” ve “çelebi” arasında paylaşılır. Bunlardan evvelkisi Hacı Bektaş’ın manevî irşad halîfesi olduğu iddiasındadır. Hacı Bektaş tekkesinde oturur ve bu burası ile Bektaşî teşkilatının bir kısmı üzerine hakimiyet icra eder. Meselâ Arnavutluk ve Girit Bektaşîleri bunu en yüksek başlan olmak üzere tanırlar; şeyhlerinin tayini, bunun tarafından onaylanmak durumundadır. Tarîkatin bu dalı, tamamen Amavutlar elinde olduğu sanılabilir: Son Şeyh Feyzi Baba Arnavut olduğu gibi henüz boş bulunan makam için gösterilen adaylar da Arnavutluk’tandır (9). (“Dede baba”nın emri altında, daha sekiz baba vardır ki her birinin ayrı “konak”ı ( ikametgâhı) olup tekkede görülen işlerin muhtelif dallarına bakarlar. Bunlar, tekkeye yeni girenlerin çalışmalarını idare ederler. Bu çeşitli dallar sırasıyla kiler işi (kilerci baba), fırın işi (ekmekçi baba), mutfak işi (aşçı baba), ahır işi (atçı baba), misafir işi (mihmandar baba), Balım Sultan türbedarlığı (Balım Evi) ye bağ işleri (dede bağ, can bağ)dir. •? Çelebi (şimdi Cemal Efendidir) Hacı Bektaş’ın fiilen halefi vedolayısıyla hukuken tarîkatin en büyük reisi olduğunu iddiâ eder. Bu görev ırsî ise de veraset babadan oğula olmayıp ölen bir çelebinin yerine hayatta bulunan kardeşi, büyük oğlunun yerini tutmaktadır. Bu kişi tekke hâricinde oturur ve müessese mülklerinin idaresinde çalıştırılır. Şeceresi dede baba gurubu tarafından itiraza uğramaktadır. Bunlar Hacı Bektaş’ın oğlu olmadığını söyleyerek onu bir sahtekâr saymaktadırlar.
Kendileri ise neslini ceddi olan Hacı Bektaş’ın kanını içmek suretiyle hamile kalan bir kadından mucize yoluyla doğduğuna ait araya giren bir efsane ile açıklamaktadırlar (10). Daha Türkiye’de Meşrutiyet’in ilanı olan 1909 tarihinde, çelebi beyi hükümete bir dilekçe vererek tarîkatin en yüksek reisi sıfatıyla tanınmasını vesâik haklarının iade edilmesini talep etmişti. Şu anda, mevkii, Anadolu Kızılbaş halkı taralından tanınmakta ve bunian idare eden tekkelerin şeyhleri, onun onay ve doğrulamasına uymaktadır. Irsî olduklan anlaşılan (11) bu şeyhlerle kendilerine mensup cemaat, öteki Bektaşî dalı tarafından az çok hafife alınmakta ve bunlar tarafından “Sûfî” diye adlandırılarak teşkilatlan gevşek ve mezhebleri bâtıl sayılmaktadır. Rumeli Hisarı tekkesinin ve şeyhinin oğlu, bana, aralanndaki bu farkı “Kızılbaşlann Katolik ve hakîkî Bektaşîlerin ise Protestan olduklan” tarzında açıklamıştır. Robert Kolc’un eski talebelerinden biri tarafından ileri sürülen bu şahitliğe göre Bektaşîlerin bir tür “reformasyon” temsil ettikleri ve Anadolu’daki geri dindaşlannın itikadlarındaki mezhebi ilaveleri, bâtıl saydıklan anlaşılmalıdır. “Çelebi” ile “dede baba” arasındaki ilişkiler gergindir; fakat bekâr dervişler gurubu, evli şeyhler tarafından hürmetle muamele görmektedir. İnançlar konusunda, Bektaşîler, Kızılbaşlann hilâfına, pîrleri olmak üzere Altıncı İmam “Cafer-i Sâdık”a bağlılık iddiâ ederler. Kızılbaşlar ise Beşinci İmam “Muhammed Bâkir”den el almış olduklarını ileri sürmektedirler. Dînî hayât hususunda da iki mezheb arasında önemli bir fark vardır. Dallarının ruhbân sınıfını teşkil eden Bektaşîler, neredeyse hiç istisnasız,
F. W. Hasluck – Bektaşilik İncelemeleri, Bölgeler, Tekkeler, Mezarlar, Gelenekler, Rivayetler
PDF Kitap İndir |