Bu kitap Michel Foucault’nun Collège de France’ta verdiği derslerin basımının ilk bölümüdür. * * * Michel Foucault Collège de France’ta, Ocak 1971’den Haziran 1984’teki ölümüne dek ders verdi -kendisinin her yedi yılda bir öğretim üyelerine verilen dinlenme ve araştırma dönemine denk gelen 1977 yılı hariç. Kürsüsünün adı Düşünce sistemleri Tarihi’ydi. Bu kürsü, Jules Vuillemin’in teklifi üzerine, Jean Hippolyte’in ölümüne dek başkanlığını yaptığı Felsefi Düşünce Tarihi kürsüsünün yerine, Collège de France Öğretim Üyeleri Genel Kurulu tarafından kuruldu. Aynı kurul, 12 Nisan 1970’te Michel Foucault’yu yeni kürsünün1 sahibi olarak seçti. Michel Foucault açılış dersini 2 Aralık 1970’te yaptı2. Collège de France’m eğitimi özel kurallara bağlıdır. Öğretim üyeleri yılda 26 saat ders vermek zorundadırlar (bunların en fazla yarısı seminer biçiminde olabilir3). Öğretim üyeleri her yıl, kendilerini her seferinde derslerinin içeriğini yenilemeye zorlayan, özgün bir araştırma sunmalıdırlar. Derslere ve seminerlere giriş bütünüyle serbesttir; ne kayıt olmayı ne de bir diploma sahibi olmayı gerektirir. Ve öğretim üyesi de hiçbir belge vermez4. Collège de France dilinde, “öğretim üyelerinin öğrencileri değil dinleyicileri olur” denir. 10 Toplumu Savunmak Gerekir Michel Foucault’nun dersleri Ocak ayı başından Mart sonuna dek çarşamba günleri oluyordu. Çok sayıda yabancının da bulunduğu, öğrencilerden, eğitimcilerden, araştırmacılardan, meraklılardan oluşan çok kalabalık bir dinleyici kitlesi Collège de France’m iki amfisini dolduruyordu. Michel Foucault kendisi ve “seyircisi” arasındaki mesafeden ve dersin biçiminin görüş alışverişine pek az olanak tanımasından sık sık yakmmıştır5.
Le Nouvel Observateur*d e çalışan gazeteci Gérard Petitjean, 1975 yılında, dersin atmoseferini bakın nasıl aktarıyordu: “Foucault, suya atlayan biri gibi, hızla, bir hışım arenaya girdiğinde, sandalyesine ulaşmak için insanların üzerinde atlıyor, kağıtlarını yerleştirmek için kayıt cihazlarını kenara itiyor, ceketini çıkarıyor, bir lamba yakıyor, gaza basıp büyük bir hızla ilerliyor. Yalancı mermerden apliklerle zar zor aydınlatılan salonda modernizme verilen tek ödün olan hoparlörlerden yayılan güçlü, etkileyici bir ses. Salon üç yüz kişilik ama en küçük boş alanı doldurmuş, üst üste yığılı beş yüz kişi var […] Konuşmasında hiçbir hitabet yok. Sade ve müthiş etkili. İrticalen konuşma konusunda hiç ödün vermiyor. Geçen sene boyunca yaptığı araştırmasının yönünü, kamuya açık derste açıklaması için Foucault’nun her yıl on iki saati var. Bu yüzden olabildiğince sıkıştırıyor ve mektup sayfasının sonuna geldiği halde hâlâ söyleyecek çok şeyi olanlar gibi marjları dolduruyor. Saat 19:15. Foucault duruyor. Öğrenciler masasına üşüşüyorlar. Onunla konuşmak için değil, kayıt cihazlarını durdurmak için. Soru yok. İtiş kakış içerisinde, Foucault yalnız.” Bu konuda sıra Foucault’nun yorumunda: “İleri sürdüğüm şeyi tartışabilmeli. Bazen, ders iyi gitmediğinde, her şeyin tekrar yoluna girmesi için çok az şey, bir soru yeter.
Ama bu soru asla gelmiyor. Fransa’da topluluk içinde olmanın etkisi, her tür gerçek tartışmayı olanaksız kılıyor. Ve bir geri dönüş kanalı olmadığı için, ders tiyatrolaşıyor. Orada bulunan insanlarla bir aktör ya da akrobat türü ilişkim oluyor. Ve konuşmamı bitirdiğim zaman, tam bir yalnızlık duygusu içinde oluyorum6…” Michel Foucault dersine bir araştırmacı gibi yaklaşıyordu: daha çok olası araştırmacılara çıkarılmış bir davet gibi formüle Uyarı 11 edilen, çıkacak bir kitap için yapılan keşifler, sorunsallaştırma zeminlerinin de açılmasıydı bu. Collège de France’ta verilen dersler yayımlanmış kitapları bu nedenle tekrar etmez. Kitaplar ve dersler arasında ortak izlekler olabilse de, dersler kitapların taslağı değildir. Derslerin kendilerine ait konumları vardır. Michel Foucault’nun gerçekleştirdiği “düşünsel eylemlerin” bütünü içerisindeki özel bir söylemsel düzene dayanır. Foucault burada çok özel bir biçimde bilme/iktidar ilişkilerinin bir soykütüğünün programını açar, 70’li yılların başından başlayarak, -o güne dek kendisini sarmış olan söylemsel oluşumların arkeolojisi çalışmasına karşıt olarak- çalışmasını buna göre tasarlayacaktır7. Derslerin güncelde de bir işlevi vardı. İzlemeye gelen dinleyici kendini, haftadan haftaya oluşmakta olan anlatıya kaptırmıyordu yalnızca; yalnızca açıklamanın etkisiyle baştan çıkmıyordu; burada aynı zamanda güncelliğin de aydmlatılışmı görüyordu. Michel Foucault’nun mahareti güncelliği tarihle harmanlamasıydı. Nietzsche’den ve Aristoteles’ten, XIX. yüzyıldaki psikiyatri uzmanlığından ya da kırsal kesimde Hıristiyanlığın örgütlenişinden söz edebilirdi, dinleyici her zaman bunda şimdiye ve kendi tanık olduğu olaylara ilişkin bir ışık görebiliyordu.
Ders verirken Michel Foucault’nun gücü, uzmanca bir derin bilginin, kişisel bir güdümlülüğün ve olay üzerinde sıcağı sıcağına yapılan bir çalışmanın o ustaca kesişmesinde yatıyordu. * * * Bant kayıt cihazlarının geliştirildiği ve yetkinleştirildiği yetmişli yıllarda, Michel Foucault’nun masası bunlarla hemen dolup taştı. Dersler (ve bazı seminerler) böylece kaydedilip, korundu. Bu kitap kaynak olarak Michel Foucault’nun kamuya açık konuşmalarını almaktadır. Ve bunların olası en doğru transkripsiyonunu aktarmaktadır8. Bu aktarımı olduğu gibi bırakmayı isterdik. Ama sözle anlatılandan yazıya geçiş yayıncının bir müdahalesini gerektiriyor: en azından, noktalama işaretleri koymak ve 12 Toplumu Savunmak Gerekir paragraflara ayırmak gerekiyor. Her zaman ilke, gerçekten anlatılmış olan derse olabildiğince sadık kalmak oldu. Kaçınılmaz olarak göründüğünde, yinelemeler, baştan almalar silindi; kesintiye uğramış cümleler tamamlandı ve doğru olmayan cümle kuruluşları düzeltildi. Uç nokta işareti kaydın anlaşılamaz olduğunu gösterir. Cümle anlaşılmaz olduğunda ise, köşeli ayraçlar arasında tahmini bir bütünleme ya da ekleme yapıldı. Sayfa altındaki asteriks işareti, anlatılana oranla, Michel Foucault’nun kullandığı notlarda yer alan belirleyici değişiklikleri gösterir. Alıntılar kontrol edilmiş ve kullanılan başvuru kaynakları belirtilmiştir. Eleştirel yaklaşım karanlık kalan noktaları aydınlatmakla, kimi anıştırmalara açıklık kazandırmakla ve kritik noktaları kesinleştirmekle sınırlı kalır. Okumayı kolaylaştırmak amacıyla her dersin sonunda, dersin başlıca eklem noktalarını belirten kısa bir özet yer alır.
Ders metnini Collège de France Yıllığı’uda. yayımlanan özeti izler. Michel Foucault bunu genellikle Haziran ayında, yani dersin bitiminden sonra kaleme alıyordu. Bu onun için, geri dönüşlü olarak, dersin maksadını ve hedeflerini ortaya çıkarmak için bir fırsattı. Özet, dersin en iyi sunumunu oluşturur. Ders metinlerini içeren her kitap, sorumluluğunu editörün üstlendiği bir “bilançoyla” bitiyor; burada okura, kavranabilirliği kolaylaştırmak ve derslerin hazırlandığı ya da anlatıldığı koşulların unutulmasından kaynaklanabilecek yanlış yorumlardan sakınmak amacıyla, dersi, yayımlanan yapıt içinde yeniden konumlayarak ve kullanılan derleme içerisindeki yeriyle ilgili bilgiler vererek biyografik, ideolojik ve siyasal bağlam öğeleri sunmak söz konusudur. , * * * ; Collège de France’ta verilen derslerin bu basımıyla, Michel Fbucault’nun “yapıtının” yeni bir yüzü yayımlanmış oluyor. Kelimenin gerçek anlamında, yayımlanmamış metinleri söz konusu değildir burada çünkü, kullandığı ve çok daha geliştirilebilecek olan yazılı metinlerin desteği dışında, bu baskı Michel Foucault’nun herkese avaz avaz söylediklerini yansıtmaktadır. Michel Foucault’nun notlarını elinde bulunduran Daniel Defert, yayıncılara bunları inceleme olanağı tanıdı. Kendisine bunun için candan teşekkür ediyoruz. Collège de France’ta verilen derslerin bu basımı, Michel Foucault’nun, Fransa’da olduğu kadar yurtdışmdan da gelen çok büyük talebi karşılayabilmeyi isteyen mirasçılarının izniyle gerçekleşti. Ve bu su götürmez bir ciddiyetle yapıldı. Yaymalar onların kendilerine gösterdikleri güvene layık olma çabasını güttüler.
.
