Murat Karataş – Haritalarla Çanakkale savaşları

Çanakkale Savaşları ile ilgili arşiv belgeleri, içerdiği günlük savaş raporları, telgraf metinleri, istihbarat raporları, sıhhi hizmetler, zayiat cetvelleri, kroki ve haritalar, esirler, tayin, terfi ve ödül belgeleri, savaş tutanakları, teşkilat şemaları, savaşta bulunmuş askerlerin veya muharebeleri izlemiş gazetecilerin yazdıkları rapor, mektup ve günlükler gibi çeşitli konulardaki belgeler ile son derece zengindir. Bu zenginlik Osmanlı Devleti’nin her alanda olduğu gibi askeri alanda da yerleşmiş bir işleyişinin olduğu tutanaklara verilen önem neticesinde kendini göstermektedir. Bu bağlamda arşiv belgelerinde Çanakkale Savaşları ile ilgili en ufak bir olay hakkında bile veriye ulaşmak mümkündür. Bu nedenle çalışmamızda öncelikle arşiv belgelerinden ve arşiv belgelerine dayalı yayınlardan yararlanılmıştır. Bunun yanı sıra yine birinci el kaynak niteliği taşıyan eski harfli eserler, anı ve hatıralar ile tarihi harita ve krokiler çalışmamıza kaynak teşkil etmiştir. 1- Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı arşivinde, Trablusgarp, Balkan Savaşları, I. Dünya Savaşı ve Milli Mücadele Dönemi askeri belge ve tutanaklar muhafaza edilmekte; Çanakkale Savaşı ile ilgili yaklaşık bir milyon adet belge bulunmaktadır. Çanakkale Savaşları ile ilgili her türlü askeri belgeye ulaşmanın mümkün olduğu bu arşivimizde, gözetleme raporları, günlük raporlar, keşif raporları, istihbarat raporları, savaş tutanakları, ikmal işleri, birliklerin mevcut cetvelleri, birlik teşkilatları, zayiat ve isim cetvelleri, tahkimat krokileri, haritalar ve her türlü yazışmalar mevcuttur. Özellikle tümen, alay ve taburlara ait harp raporları ve tutanaklar içerdiği ayrıntılı bilgi ile son derece önemlidir. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı arşivinin 1978’de yayınladığı “Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, V. Cilt, Çanakkale Cephesi xii Harekâtı”1 adlı üç ciltten oluşan eser, arşiv belgeleri ışığında düzenlenmiş olduğundan temel oluşturabilecek niteliktedir. Bu çalışmamızda Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı arşivinde yer alan Kuzey Grubu ve Anafartalar Grubu ile ilgili çeşitli tarihlerde yazılmış telgraf metinlerinin yanı sıra, özellikle Arıburnu çıkarmasının ilk günlerini içine alan ve çıkarma birliklerine ilk müdahaleyi yapan 9. Tümen 27. Alay’ın Harp Ceridesi2 incelenerek daha savaşın ilk gününden itibaren savaşın sonuna kadar bölgede yer alan bu tümenin ve muharebenin gidişatı hakkında önemli bilgiler içeren belgelere ulaştık. 19.

Tümen’in Harp Ceridesi ile Kuzey Grubu ve Anafartalar Grubu ile ilgili cetvel, kroki ve haritalara arşivde tasnif çalışması olduğu için ulaşamadık. 2- Başbakanlık Osmanlı Arşivi Çanakkale Savaşları ile ilgili Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde günlük savaş raporları, istihbarat raporları ve diğer askeri faaliyetlerle ilgili savaş öncesi, sırası ve sonrası ülke içindeki ve dışındaki çeşitli haberler de dahil olmak üzere içerik bakımından çeşitli belgelere ulaşmak mümkündür. Özellikle Dahiliye Nezareti, Hariciye Nezareti yazışmaları ve İstihbarat raporları önem arz etmekle beraber bu belgelerin bazıları “Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri”3 adı altında iki cilt halinde 2005 yılında yayınlanmıştır. 3- Eski Harfli Eserler Çanakkale Cephesi’nde görev yapmış Türk subay ve askerlerinin yada Askeri Harp Tarihi öğretmenlerinin 1915-1928 yılları arasında yayınladıkları kitap, konferans, rapor, anı, çeviri vb. eserlere de müracaat edilmiştir. Özellikle söz konusu 1 Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, V. Cilt, Çanakkale Cephesi Harekatı, I. Kitap, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1993; Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, V. Cilt, Çanakkale Cephesi Harekatı, II. Kitap, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1978; Birinci Dünya Harbi’nde Türk Harbi, V. Cilt, Çanakkale Cephesi Harekatı, III. Kitap, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1978. 2 ATASE Arşivi Klasör no: H-4, Dosya No: 105, Fihrist No: 1-41. 3 Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri I, T.C.

Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 2005; Osmanlı Belgelerinde Çanakkale Muharebeleri II, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 2005. xiii eserlerde yer alan krokiler üzerinde durulmuştur. Büyük oranda günümüz Türkçe’siyle basılmış olan bu eserlerin başında Çanakkale Savaşları’nda 19. Tümen Kumandanı, Arıburnu Kuvvetleri Kumandanı ve Anafartalar Grubu Kumandanı olarak görev yapmış olan Mustafa Kemal (ATATÜRK)’ün4 “Arıburnu Muharebeleri Raporu” ve “Anafartalar Muharebatına Ait Tarihçe” adlı kitaplar gelir. Mustafa Kemal’in özellikle 25 Nisan Arıburnu ve 6 Ağustos Anafarta çıkarmasından sonraki müdahaleleri savaşın iki önemli tarihinde gösterdiği üstün başarı savaşın sonucuna büyük etkide bulunmuştur. Özellikle 19. Tümen Erkan-ı Harbi İzzettin Bey ve Burhanettin Bey’in Arıburnu Muharebeleri5 ile Binbaşı Hayri’nin Anafartalar Muharebeleri6 hakkında verdikleri konferans metinleri konumuz gereği önem arz etmektedir. Bunun yanı sıra, 9. Tümen 27. Alay Komutanı Mehmet Şefik (AKER)’in7 “Çanakkale-Arıburnu Savaşları ve 27. Alay” adlı eseri; 27. Alay 3. Tabur Komutanı, Binbaşı Halis Bey’in8 “Çanakkale Raporu”; 4.

Tümen Komutanı Cemil Bey (CONK)’in9 “Hatıralarım; Çanakkale Seferi”, “Conkbayırı Savaşları” gibi eserler de incelenmiştir. 4- Harita ve Krokiler Çanakkale Savaşları ile ilgili olarak o dönemde çizilen harita ve krokiler savaşın gidişatı hakkında önemli veriler içermektedir. Özellikle 1916 yılında Mehmet Şevki Paşa tarafından hazırlanan ve 43 paftadan oluşan 1/5000 ölçekli harita10, savaş sırasında tarafların bıraktığı mezarlıklar, siper hatları, zeminlikler, ordugahlar, yollar, yer isimleri, batık gemiler, ateş hatları, top mevzileri, yerleşim yerleri, tel örgüleri, kuyular ve su depoları yer almakta olup coğrafi olarak arazi yapısı, akarsular, tepeler, ormanlar, nehirler, kurumuş dereler olmak üzere pek çok ayrıntıya yer vermektedir. Bu açıdan Mehmet Şevki Paşa Haritası, tarihte savaş sonrası durumu gösteren belki de tek veya ender belgelerden biri olmak niteliğini taşımaktadır. Bu yönüyle çalışmamızın temelini oluşturmakla beraber, Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nden aldığımız Çanakkale-İstanbul Boğazı bölgesini gösterir 1915 yılında Erkan-ı Harbiye Mektebi Matbaası’nda basılmış haritalar da özellikle yer isimleri konusunda kaynak olarak kullanılmıştır. Öte yandan, 27. Alay 3. Tabur Komutanı, Binbaşı Halis Bey’in arşivinde yer alan 25-28 Nisan 1915 tarihlerine ait 8 adet krokiye de çalışmamızda yer verdik11 .

.