Özkan İzgi – Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi

22 Haziran 981 tarihinde Sung İmparatoru T’ai-tsung Kao-ch’ang Uygurlarına bir elçilik heyeti göndermiştir. İmparator T’ai-tsung, bu heyetin başkanlığına bir saray mensubu olan W ang Y en-te’yi getirmiştir. Wang Yen-te ile arkadaşları Kao-ch’ang gitmişler ve seyahatlerini tamamlıyarak 984 tarihinde Çin’e dönmüşlerdir. W ang Yen-te Çin başkentine dönüşünden sonra gezisi hakkında hazırladığı raporu imparatora sunmuştur. Wang Y en-te’nin imparatora sunduğu bu rapor ileride de göreceğimiz gibi bize çeşitli kaynaklardan vasıl olmuştur. Bu seyahatname (rapor) Batı’da ilk defa 1677 tarihinde Claude de Visdelou tarafından Barthelemy d’Herbelot’un Supplement a la Bibliotheque Orientale kitabında tanıtılmıştır. Daha sonra, 1847 tarihinde, Stanislas Julien, Wang Yen-te’nin seyahatnamesini (Raporunu) tercüme etmiş ve 1864 tarihinde derlediği Melanges de geographie asiatique et de philologie cinico – indienne, Paris, 1864, s. 68-102 de yayınlanmıştır. Julien tarafından yapılan bu tercüme Batı’da büyük bir ilgiyle karşılanmıştır. Fakat hemen arkasından bilim adamları bu çevirinin bazı kısımlarının ve özellikle Julien’in Çince metni yalnış anlamasından kaynaklandığını görmüşlerdir. Çünkü Julien bu seyahatname hakkında kullandığı metin büyük hatalarla dolu olan bir metindi. Böyle hatalı kısımlar, çeşitli bilim adamları tarafından bazen bir tek satırla da olsa düzeltildi veya yeniden tercüme edildi. Bununla birlikte, Julien’in çevirisi, – kimi zaman düzeltilmiş şekliyle, kimi zaman da aynen – Uygurların bu dönemi ile uğraşan bilim adamlarınca geniş ölçüde kullanılır hale geldi. Diğer taraftan, aynı dönemlerde, seyahatnamenin Çince metnini Julien’in tercümesine bağlı kalmadan, farklı kaynaklardan, kısa cümleler halinde de olsa tercüme eden bilim adamları oldu. 1 Yeni bir Çince metinden değil de Julien’in tercümesini kullanan bilim adamları aynı hatalara düşmüşler ve hatta, Julien’in tercü me ettiği metinde dahi bulunmayan bazı bilgileri bu seyahatnamede imiş gibi göstermişlerdir.

İşte, bütün bu çalışmaları inceleyip, seyahatname ile karşılaştırmak, bizi bütün çalışmaları iki guruba ayırmaya sev ketmiştir. Birinci gurupta, seyahatnamenin bir bölümünü veya bütünü ile ilgili araştırmalar kimi zaman yorumlarıyla birlikte verilmiştir. Bu guruptaki araştırmalardan ilki Alman bilim adamı Wilhelm Schott tarafından yapılmıştır. 2 Schott çevirisini Julien’inkinden bağımsız olarak yapmış ancak, o da hatalı bir metin kullanmıştır. Üstelik Schott, seyahatnamenin ilk kısmını 3 nedense önemsiz olarak görmüş ve bu yüzden özel isimler hariç tutularak özet olarak verilmiştir. Nitekim Schott seyahatnameyi daha çok Uygurlar hakkında bilgi veren bir kaynak olarak görmüş ve metnin kendisi üzerinde hiç bir yorum yapmamıştır. Diğer taraftan, Ch’ing devri bilim adamı Wang Kuo-wei (1877- 1927) 4 tarafından, Wang kuan-t’ang hsien-sheng ch’üan-chi, Hai-ning Wang Ching-an hsien-sheng i-shu, 1934 edistonu, (Taipei 1968 fotoğraf baskısı), Cilt 12, s. 5685-5691 de metnin bir edisyonunu yayınlamıştır. W ang Kuo-wei, metnin edisyonunu Sung Shılı kitabında bulunan metni esas alınarak yapmış ve Hui-chu ch’ien-lu daki metinle karşılaştırarak tamamlamıştır. Wang Kuo-wei’in özellikle üzerinde durduğu özel isimlerin tercümesidir. Seyahatnamenin iki versiyonu arasındaki metinle ilişkin farklılıklar üzerinde durulmamıştır. Bu nedenle, Wang Kuo-weiin ortaya çıkardığı metni kendi çalışmamda kullanmadım. Çalışmamızın diğer bölümlerinde görüleceği gibi, dipnotlarda yalnızca benim kullandığım metin ile J ulien ‘in kullandığı metnin arasındaki farklılıkları gösterdiğim gibi, seyahatnamenin geçtiği diğer iki kaynak, Wen-hsien t’ung-k’ao ve Hui-ch’u ch’ien-lu’da ki metinlerin farklılıklarını belirttim. W ang K uo-wei çalışmasında hiç dipnot açıklaması yapmamasına rağmen yalnız bir yerde (ta-tang) deyimi için, benimde dipnot 13 de gösterdiğim gibi önemli bir referans vermiştir. 5 Wang Kuo-wei hu çalışması için Pelliot şunları söylemektedir : “981-984 (yıllarına ait) Wang Y en-tö (tarafından gerçekleştirilen) Che Kao-tch’ang ki veya Kao-tch’ang’a (giden) bir elçilik raporu; seyahatnamenin bir çok kaynağı varken sadece bir tanesi tanınmış olan (ve) Stanislas Julien tarafından oldukça kötü tercüme edilmiş olduğu biliniyor; W.

in (Wang Kuo-wei) kendisi yetersiz ; öte yandan Stanislas Julien seyahatnamesinin yazarı Wang Y en-tö’nün kimliğini kötü belirledi (hu devirde iki Wang Yen-tö var); Kao-ch’ang’a gitmiş olanı 939’­ dan 1006’ya kadar yaşadı ve biografisi Song ehe, 309, 2v’da bulunuyor.” Bkz. Pelliot, “L’edition collective des oeuvres de Wang Koue-wei,” TP, Sayı 26 (1929), s. 113. W ang Kuo-wei’in yukarıda bahsettiğimiz çalışmasından başka bir diğer çalışması da “Ta-tan K’ao” (Tatarlar hakkında çalışma) dır. 6 Bu çalışmada Hui-ch’u ch’ien-lu metninden yararlanmıştır. Birinci gurup içinde sayacağımız bir diğer çalışma da Ch’ing Sülalesi bilim adamı Ting Ch’ien tarafından yapılmıştır. 7 Sung Shıh kitabındaki metne dayanılarak yapılan bu çalışmada Ting Ch’ien, özel ve coğrafi isimlerin kimliklerinin belirlenmesi için yorumlar yapmıştır. Ting Ch’ien yaptığı bu çalışmada, yer ve kabile isimleri için teklif ettiği kimlik belirlemelerini destekleyici hiç bir kaynak göstermemiş olması yüzünden bunları kontrol etmek mümkün olmamakta ve bu durum da araştırmanın kullanılmasını güçleştirmektedir. Birinci guruptaki son çalışmalardan birisi de Maeda N aosuke isimli bir Japon bilim adamına aittir. 8 Meada, özellikle seyahatnamenin ilk kısmıyla ilgilenmiş ve W ang Kuo-wei’in metnini kullanmıştır. Meada’nın çalışması özellikle Çin’in kuzey bölgesinde bulunan kabile ve coğrafi isimler üzerinde yoğunlaşmıştır. Meada’nın yaptığı bu çalışmadaki bazı yorumlara Tercüme bölümü notları’nda değinilmiştir. İleride de görüleceği gibi, Ting Ch’ien ve Meada Çin’in kuzeyindeki kabile ve yer isimleri ile uğraştıkları halde ve Meada bu çalışmasını Ting Ch’ien’den çok sonra yaptığı halde, Ting Ch’ien’in çalışmasından hiç yararlanmadığı izlenimini vermektedir. Yine bir başka Japon bilim adamı Abe Takeo 9 daha çok seyahatnemenin ikinci kısmını ele almış ve asıl çalışmasını Uygurların o dönemdeki başkentleri meselesine dönüştürmüştür.

10 Bu guruba dahil edebileceğimiz son araştırıcı Zeki Velidi Togandır. Togan, Tarihte Usul (2. İstanbul, 1969, s. 247) de bu seyahatnamenin kendisi tarafından tamamlandığını ve baskıya hazır olduğunu belirtmektedir. Ancak ölümünden sonra çalışmaları düzenlenmediği gibi, ben de kişisel olarak, bu çalışması hakkında kitabındakinden daha fazla bir bilgi edinemedim. Halen, seyahatnamenin Türkçesinin Julien’in tercümesinden mi yoksa bir Çinli öğrencisine bir Çince metni yeniden tercüme mi ettirip üzerinde çalıştığını tam olarak bllemiyorum. W ang Y en-te seyahatnamesi üzerindeki ikinci gruptaki çalışmalar, daha çok Julien’in çevirisinin düzeltilmesi şeklinde ya da yapılan bu çalışmalarda o dönem Uygur tarihinin bir kaynağı olarak kullanılmasından oluşmaktadır. W ang Y en-te ‘nin seyahatnamesini çalışmalarında kullananlardan ilki olan Emil Bretschneider, çalışmalarında bu seyahatnameden sık sık sözetmektedir. ıı 1897 sonlarında Edouard Chavannes ı2 Sung Shih kitabından faydalanarak Julien’in seyahatnameyi yalnış tercüme ettiğini söylemiş ve küçük bir kısmını tercüme etmiştir. Çevirdiği bu kısım Uygurlar arasındaki Maniheizm ve Maniheist tapınaklarla ilgHi olan küçük bir kısımdır. J an J akob Maria De Groot 13, Chavannes tarafından çevrilen Maheizmle ilgili cümlenin yalnış olduğunu gösterip 14 Li Ling’e 15 dayanarak yeniden çevirmiştir.

.