Süleyman Uludağ – Fahrettin Râzî Hayatı, Fikirleri, Eserleri

Fahrettin Razi’nin, bütün kaynaklarda kaydedilen tam ismi ve künyesi şöyledir: Eba Abdullah Muhammed b. Ömer b. elHüseyn b.el-Hasan b.Ali. Fakat o daha çok İbnu’l-Hatib, İbnü Hatibi’r-Rey (Rey Hatibi’nin oglu),1 Fahrettin Razı (Reyli Fahrettin) ve Fahr-i Razi diye meşhur olmuştur. Razı 25 Ramazan 543’te (5 Şubat 1 149’da) büyük Selçuklu devletinin başkentligini yapan Rey’de dünyaya geldi. 544/ 1 ISO’de dogdugu rivayeti de vardır. Gerçi RAzi, Rey’de dogmuş, babası da Rey Hatibi diye üne kavuşmuştur ama ailesi aslen Taberistanh’dır. Kaynaklar, Razi’nin Taberistan asıllı oldugu hususunda görüş birligi içindedir. Bu ailenin Taberistan’dan·ne zaman Rey’e gelip yerleştigi konusunda her hangi bir kayıt yoktur. Dedelerinden el-Hasan b.Ali varlıklı bir tüccar olup kırk yıl Mekke’de ikamet etmiştir. Razi’nin babası Ziyaettin Ömer (ö.559/1 164)Eş’aıi kelAmcısı ve Şafii fıkıhçısı olup güzel ve etkili hi tabetiyle tanınmış, bu yüz den Hatibu’r-Rey (Rey Hatibi) diye anılmıştı.

Eş’arf kelarrtına dair Gayetu’l-meram fi ilmi’l-kelam adıyla iki cild eser yazmıştır. Sübkl, bunun ehl-i sünnetin bu konudaki eserlerin en netisi ve en mükemmeli olduğunu söyler ve Ziyaettin Ömer’in aynı zamanda sılfi, edib, fakih, usulcü ve hadisci olduğunu, Hariri’nin Makamattaki nesrine benzeyen çok güzel sanatlı bir nesri bulunduğunu kaydeder.1 Ebu’I-Kasım Süleyman’dan kelfun, meşhur muhyissunne el-Begavf’den fıkıh dersleri alan Ziyaettin Ömer’in daha başka eserler de yazdığım bildiren İbn Ebi Usaybia onun hitabet, vaaz ve derslerinin halk arasında büyük ilgi gördüğünü, bu yüzden gerek halk, gerekse aydınlar arasında tanındığıru ifade eder.2 Razi, aynı zamanda ilk hocası olan babası Ziyaettin Ömer’den, özellikle tefsirinde çeşitli vesilelerle bahsederek görüşleri hakkında bilgi verir. 3 Ziyaettin Ömer’in iki oğlu vardır. Büyüğün ismi Rüknettin’dir. Bu da ilimle meşgul olmuş, fakat her fırsatta kardeşi Fahrettin Razi’yi tenkit etmişti. Bu yüzden, Razi’nin şikayeti üzere Harizmşah, Rüknettin’i bir kalede ikamete mecbur etmişti. Rüknettin bu kalede ölmüştü.4 ÖGRENİMİ: Fahrettin Razi, doğduğu yer olan Rey’de babasından ders alarak öğrenime başladı ve 1 6 yaşında babasını kaybedene kadar ondan ders almaya devam etti. Razi’nin kelamdaki ilim senedi şöyledir: Babası Ziyaettin ömer (onun hocası), Ebu’I-Kasım Süleyman b. Nasır el-Ens�. İmamu’l- Haremeyn Ebu’l Meali (Ö. 478/1085), Ebıl İshak el-İsferaini (Ö. 587/ 1027), Ebu1 Hüseyn el-Bahilf, İmam el-Eş’arf fıkıhtaki ilim senedi ve üstad silsilesi de şöyledir: Babası Ziyaettin Ömer, Muhyissünne el-Begavi (Ö.

510/1 1 16), Kadi Hüseyn el-Mervezi elKMfai el-Mervezi (Ö. 4 17 /1026) Ebıl Zeyd el-Mervezi, Ebıl İshak el-Meıvezi, Ebu’I-Abbas b. es-Süreye, Ebu’I-KAsım el EnmAtf, Ebtl İbrahim el-Müzeni (Ö. 264/877), imam ŞMif. İbn Hallikan, Razrnin Tahsilu’l-hak isimli eserine dayanarak yukardaki bilgileri verir. 1 Görüldü� üzere Razı Eş’arf alimlerinden kelam ve akAid, ŞMif ulemasından ve fıkıh ve usul-i fıkıh dersleri alarak bir Eş’arf ketarncısı ve şam fakibi olarak yetişti. Bilgisi ve tecrübesi ilerledikçe Eş’arf ketamma karşı serbest hareket etti�i. hatta bu kelamın bazı esaslarına karşı çıkıp İmam Eş’aıi’nin bazı görüşlerini tenkit ettiw halde ŞMif fıkhına daima ba�lı kalmış, bu yüzden Hanefi fıkhını ve fakihlerini, hatta EbO Hanife’yi zaman zaman tenkit etmekten hiçbir zaman geri dumiamıştır. On altı yaşında babasını kaybeden RAzf ö�renimine devam etmek için Rey’den aynlarak Simnan’a geldi. Bir süre Kemal esSimnftniden fıkıh dersi aldıktan sonra Rey’e döndü. Burada zamanın tanınmış filozoflanndan (kibar-i hükema’dan) ve aynı zamanda meşhur Halebii Sühreverdrnin (ö. 587-1 191) de hocası olan2 Mecduddin el 011 (veya Cebelf)’den felsefe ve kelam dersleri almaya başladı. Aynı hocadan ders alan Razr ile Sühreverdrrun ders arkadaşı olup olmadıklan hakkında elimizde bilgi yoktur. Gazalrnin talebelennden Muhammed b. Yahya’nın talebesi olan bu zat daha sonra felsefe dersleri vennek üzere Meraga’ya davet edilince, Rhf onunla birlikte giderek kendisinden ketarn ve felsefe dersleri almaya devam etti.

3 Mecduddin Cfif vasıtasıyla İmam Gazaif hakkında bilgi sahibi olan Rbf burada hem kel§m ilmini ciddi bir şekilde ö�renmiş, hem de felsefe ile tanışmıştı. Burada tahsilini tamamladı� vakit kel§m ve felsefe sahasında eser yazacak ve bu konuda herkesle tartışacak kadar geniş bilgiler edinmişti. Safedf, el-Haiz fi ilmi’r-ruhani isimli eserin yazan et Tebersi’yi de Razi’nin hocalan arasında gösterenierin bulunduğunu kaydeder.1 Hansfui’ ise Razi’nin Şii kelfun §limi Muhammet b. Ali el-Hımsi’nin derslerine de devam ettiğini söyler.2 İbn Ebf Usaybia Razi’nin Merbed’de bir hocadan ders aldığına dair bir rivayet kaydeder. Fakat bu hocanın ismini vennez.3 Razi, tahsiline devam ederken İmamu’l-Haremeyn’in ketarn konusundaki eş-Şamil isimli eserini ezberlemişti.4 Kendi ifadesine göre on iki bin varak tutan eserleri ezberlemeden kelam konusunda ders vennesi için ona izin verilmemişti. Razi, fıkıh usulünde Mutezile alimi Ebu’I-Hüseyin el-basri ile -Gaz§li’den de faydalanmış, el-Mahsul isimli eserini yazarken Ebu’l Hüseyn’in el-Mu’temedi ile Gazali’nin el-Mustafa’sını esas almıştı.5 Kelfun, felsefe ve metafizik konulannda yetenekli, hevesli ve meraklı olan Razi Horasan da Farabi ve İbni Sina’nın eserlerini ele geçirince bunlardan çok yararianmış ve bu konudaki bilgilerini daha da genişletme imkanını bulmuştu.6 Sibt İbnu’l-Cevzi ve EbQ Şfune el-Makdisi Razi’nin İbn Sina’nın eserlerine çok düşkün olduğunu kaydederler. 7 Razi, ub, astronomi (astroloji),lisan, edebiyat konularıyla da ilgilenmiş, bu ilimlere dair eserler yazmışnr. Ancak bu ilimlerdeki üstadları hakkında kaynaklarda bilgi yoktur. Bir ölçü de kendi kendini yetiştiren bir yazar ve bilgin olan Razi’nin bu ilimleri kendi kendine ölrenmiş olmasını, zeki ve merakı dikkate alınacak olursa tabii saymak gerekir.

Gerek Harizm’de, gerekse Herat’ta ve Gazne’de bulunurken buradaki kütüphanelerden, özellikle sultaniann bu konudaki imkanlanndan yararlanmayı da bilrnişti. Razi ziyaret ettigi yerlerdeki tanınmış aiimlerle ilmi münakaşalar ve münazaralar yapmıştı. Onun bu özelli�i de bilgi dairesini genişletmeye kendisini zorlamışn. GEZİLERİ: R�i çok gezmiş ve çok dolaşmış bir alimdir.1 Simnan, Meraga. Harizm (Ürgenc, Curcane); Buhara, Semerkand, Serahs, Cürcan, Hocend, Benaldt, TOs, Herat ve Gazne gibi İran, Harizm, Maveraünnehir, Horasan ve Kuzeybatı Hindistan şehirlerini birkaç defa ziyaret etmişti. R�i hakkında İbnu’l-Kıftf (ö. 646/1248), İbn Ebi Usaybia (ö.668/l270), EbO şame el-Makdisf (665/1266), İbnu1-İbri (ö.685/1286), İbn Hallikan (ö.681/1282) gibi VII/XIII. asır yazarlan bilgi verirler. Bunlardan İbn Usaybia R�i’nin talebesinin talebesidir. Bununla beraber R�i’nin seyyahlan hakkında aynntılı bilgi yoktur. RW, Mefatihu’l gayb, el-Metalibu’l-aliyye ve özellikle Münazarit gibi bazı eserlerinde bulundu� yerlere işaret ederse de gezileri hakkında ayrınnlı bilgi vennez.

Bu yüzden onun nereleri kaç defa ziyaret ettigi, hangi tarihlerde nerelerde bulundu�nu tam olarak bilmek mümkün olmamaktadır. R�i 16 yaşında iken babasını kaybedince Simnan’a gitmiş, burada Simnanlı Kemal’den ders almış, sonİ’a Rey’e dönmüş, fakat bir süre sonra kelam ve felsefe hocası Mecduddin Cilf ile Meraga’ya ginnişti.

.