Virginia Woolf – Deniz Feneri

Yirminci yüzyılın ilk yansında yazılan İngiliz romanlarına şöyle bir bakarsak, geleneğe uyarak roman yazanların yanında o zamana dek süregelen roman biçimini konu, biçem ve teknik yönden hepten altüst edip kendi geliştirdikleri kişisel kurallara göre yazanlar olduğunu da görürüz. Bildiğimiz roman kalıbı içinde günün toplumsal sorunlarını ele alıp işleyen romancıların yanında, sadece kendi özel görüş ve düşüncelerini yansıtmak, ya da, düşünce ve kuramları da bir yana bırakıp yalnız kendi iç dünyalarını, izlenimlerini okuyucuya iletmek amacı ile yazanlar da önemli bir yer tutmakta ve bunlar eski biçim yazan romancıları modernlerin dışında saymaktadırlar. Yirminci yüzyılın ilk yarısında yazılan İngiliz romanlarını genellikle üç küme içinde toplayabiliriz: Eski biçim toplumsal içerikli romanlar, biçime ve biçeme önem vermeden yazılan düşün ve görüş belirten romanlar; bireyin yalnız iç dünyasını yansıtan psikolojik romanlar. Galsworthy, Arnold Bennett, H. G. Wells gibi romancılar birinci kümedendir. Geleneğe uyarak yazmışlar, biçemlerinde ve tekniklerinde bir ayrıcalık, bir yenilik göstermemişlerdir. Yapıtlarında bildiğimiz biçimde bir konu vardır. Araya ya bir güldürü, ya bir ağlatı, ya da bir sevgi öğesi karışır. Hepsi de toplumsal sorunlarla uğraşır. Virginia Woolf «Modern Roman» başlıklı yazısında H. G. Wells, Arnold Bennett ve Galsworthyden sözederken, «Bu üç yazara bir kelime ile Materyalist’ler diyebiliriz. Bu yazarlar ruhu bir yana bırakıp bedenle ilgilendikleri içindir ki umutlarımızı boşa çıkarmışlardır. İngiliz romanı, elinden geldiğince nezaketle ve hızla onlara arkasını dönüp başka yönlere doğru açılırsa hakkında daha hayırlı olur duygusu uyanmıştır içimizde,» der.

D.H. Lawrence ve Aldous Huxley romanı, düşünce ve görüşlerini yansıtan bir araç gibi kullanan ikinci küme yazarların başında gelirler. Bu yazarlar psikolojik romana yönelmişler ve özellikle cinsellik psikolojisini ele almışlardır. Onları ilgilendiren, bireyin cinsel dünyasıdır. Biçeme fazla önem göstermezler, içlerinden nasıl geliyorsa öyle yazıyor gibidirler. Yine psikolojik romana yönelmelerine karşın, cinsellik konusu gibi belli bir noktaya saplanmayıp bireyin günlük yaşamını, bilinç akışı ile birlikte ve olduğu gibi tüm karmaşıklığıyla yapıtlarına yansıtmayı amaç edinen, biçem ve biçime özen gösteren üçüncü küme modernlerin başında James Joyce ile Virginia Woolf gelir. Bu kümedeki yazarlar romanda o zamana değin benimsenen anlamda konu, bu konu içine karıştırılan sevgi, güldürü, ağlatı adına ne varsa tümünü bir yana bırakmışlar ve sadece bireyin izlenimlerini, bu izlenimlerin getirdiği çağrışımları yapıtlarına konu edinmişlerdir. Virginia Woolf şöyle diyor. «Yazar kendi istediği için değil, salt tutsak olduğu güçlü ve amansız bir buyurganın zoru ile yapıtına bir konu sağlamaya, bir güldürü, ağlatı, sevgi öğesi sokmaya ve yapıtını eksiksiz ve tam kılacak bir gerçek havası yaratmaya yöneltilmektedir. Yarattığı kişiler canlansalardı kendilerini tepeden tırnağa kadar günün en son modasına uygun olarak giyinmiş bulurlardı. Buyurgana boyun eğilir. Roman tam istenildiği gibi eksiksiz bir biçimde yazılır. Ama sayfalar geleneğin gerektirdiği gibi yazılıp dolduruldukça, önce arasıra, sonra gittikçe daha sık, içimizde, bir an gelip geçen bir kuşku uyandığını, bir başkaldırının kabarıp kaybolduğunu algılarız. Yaşam böyle midir? Romanlar böyle mi olmalıdır? Kendi içinize bakın, göreceksiniz ki, yaşam böyle olmaktan çok uzaktır.

Sıradan bir zihni, rastgele bir günü ele alın. Zihin binlerce izlenim alır. Küçük, fantastik, hemen gelip geçen, ya da zihne bir çelik keskinliği ile saplanan her türden binlerce izlenim. Bu izlenimler her yandan üzerimize, ardı arası kesilmeyen bir atom sağanağı halinde boşanır ve bu atomlar boşandıkça bir pazartesi, bir salı gününü oluşturdukça, temelde öncekilerden büsbütün ayrılır. Önemli an dün şurada ise bugün buradadır, öyle ki, eğer yazar tutsak olmayıp özgür bir insan olsaydı, zorunlu olduğunu değil de istediğini yazabilseydi, yapıtını gelenek üzerine değil de, kendi duyguları üzerine kurabilseydi, o zaman yapıtında bilinen anlamda ne konu, ne güldürü, ne ağlatı, ne sevgi, ne de bir karakıyım olurdu; ve herhalde ne de günün en son modasına göre dikilmiş bir düğme! Yaşam bakışık bir biçimde sıralanmış görüntülerden oluşmaz, yaşam bizi tüm bilincimizle sarıp kuşatan ışıklı bir ayla, yarı saydam bir zardır. Romancının görevi, ne denli düzensizlik, ne denli karışıklık gösterirse göstersin, durmadan değişen bu bilinemeyen, bu başıboş ruhu, elinden geldiğince, yabancı ve dış öğeler karıştırmadan anlatmak değil midir? Biz yürekliliği ve içtenliği savunuyoruz, romanı oluşturan gereçlerin, geleneğin gösterdiğinden biraz daha farklı olduğunu anlatmak istiyoruz. «Bugünkü yazarlar arasında James Joyce en önemlisidir. Günümüzün yazarları, romancının genellikle boyun eğdiği geleneklere karşı gelmek pahasına da olsa, yaşama daha çok yaklaşmaya; kendilerini ilgilendiren ve heyecanlandıran şeyleri daha bir içtenlikle saptamaya çalışıyorlar. Atomları zihnimize düştükleri sıra içinde saptayalım, gördüğümüz her şeyin, her olayın bilincimize çizdiği şekli, görünüşte ne denli dağınık, ne denli ilgisiz olursa olsun, yapıtımıza olduğu gibi yansıtalım. Yaşamın ille herkesin önemsediği şeyde olduğunu kabul etmeyelim… Materyalist diye adlandırdıklarımızın tersine Mr. Joyce ruhsaldır, Joyce her ne pahasına olursa olsun, haberlerini beynin yollarından gönderen içimizdeki o alevin titreşimlerini aydınlatmayı kendine amaç edinmiştir, bunu yapabilmek için de tam bir yüreklilikle ona gelgeç görünen her şeyi, ister gerçekçilik havası, ister biçemde akıcılık olsun, yüzyıllardır romancıya yardımcı olan işaret direklerinin hepsini hiçe saymıştır. «Günümüzde romancının sorunu, herhalde daha önce de olduğu gibi, istediğini yazmakta özgür kalma yollarını bulmaktır. Modern romancı kendini ilgilendiren şeyin artık ‘bu şey’ olmayıp ‘o şey’ olduğunu açık açık söyleyecek yürekliliği göstermelidir, yapıtını yalnız ve yalnız ‘o şey’ den oluşturmalıdır. Modernler için ‘o şey’ , onları ilgilendiren nokta, psikolojinin karanlık yanlarında olsa gerek. Böyle olunca da ana nokta biraz değişiyor, üzerinde direnilen nokta bu güne dek bir yana bırakılmış olan bir noktadır, öyle olunca da romanı yepyeni bir biçim içinde kurmak gerekir, bizim için kavranması güç, bizden öncekiler için hiç anlaşılmaz bir biçim…» Virginia Woolf bu sözleriyle izlenimcilerin roman görüşünü anlatmış oluyor: Konu ve biçim bakımından yepyeni bir roman.

Bu romanı eskiler hiç anlamayacak, yeniler de güçlükle kavrayabilecek. Yine Virginia Woolf’a göre «Romana en uygun konu diye bir şey yoktur, her şey, her duygu, her düşünce romana en uygun konudur, zihin ve ruhun her hali romanın konusu içine girer, hiçbir duygu yersiz değildir.» İzlenimci romancılar bu görüşleriyle önemsiz sayılan ufacık olayları değerlendirerek yaşamı zenginleştiriyorlar. Aydın bir aile çevresi içinden gelen Virginia Woolf (1882 -1941) ilk yapıtını 1915’te «The Voyage Out» romanıyla vermiştir. Bu ilk yapıtında izlenimci roman görüşünün tüm izleri görülür. Bu romanın ardından denemelerini, eleştirilerini topladığı yapıtları ve başka romanlar gelmiştir. «Night and Day: Gece ve Gündüz» 1919; «Jacob’s Room: Jacob’un Odası» 1922; «Mrs. Dolloway» 1925; «To the Lighthouse: Deniz Feneri» 1927; «The Waves: Dalgalar» 1931; «The Years: Yıllar 1937; «Between the Acts: İki Perde Arası» 1941. «Deniz Feneri» V. Woolf’un en çok beğenilen romanıdır. Bu romanıyla Woolf kendini zamanın öteki yazarlarından ayıran biçem ve yöntemi geliştirmiş, kendi roman tekniğine uygun en iyi yapıtını vermiştir. Romanda konu yok gibidir. Sekiz çocuklu bir ailenin gürültüsüz patırtısız sade yaşamından birkaç görüntüdür. Hebrides Adalarında iken evin küçük oğlu James deniz fenerine gitmek ister, ama gidemez. Yıllar geçer, annesi öldükten sonra babası ve kız kardeşi ile fenere gider, ama artık deniz feneriyle ilgili o romantik duygulardan iz kalmamıştır.

Romanda özellikle zaman kavramı üzerinde durulmuş, zamanın getirdiği değişiklikler; zamanla yiten şeyler okuyucuya dümdüz anlatılmaktan çok bir ozanın biçemiyle duyurulmaya çalışılmıştır. Ramsay ailesinin yaşamı atlamalarla, parça parça anlatılmış ve bağlama işi okuyucunun düşlemine bırakılmıştır. Önemli olan olay değildir, olayın insanın belleğinde ve bilincinde uyandırdığı bir bölük karmaşık duygulardır. Romandaki tüm kişiler birbirlerini inceleyip çözümlemeye çalışırlar ve biz onları birbirlerinin gözü ile, özellikle romandaki iki kadının, Mrs. Ramsay ile ressam Lily’nin gözü ile görürüz. Romanın tüm kişilerinde, önemsiz gibi görülen şeyleri yakalayıp tutmak ve o şeylerden çeşitli anlamlar çıkarmak eğilimi vardır. En sıradan davranışlar, bir yürüyüş, bir konuşma, koltuğa oturup kendi kendine düşünceye dalma, tüm bunlar belleğin en ince yollarından geçerek her yandan aydınlanan bir olay olur. Akla gelen hiçbir şey küçümsenmez, her düşünce, her duygu kendine bir yer bulur. Romanda Lily ile, bir bakıma sanatçı kadının, kadınlık dışında bir uğraşı olan kadının, karşılaştığı güçlükler anlatılıyor. Erkekler, «Kadınlar resim yapamaz, kadınlar yazı yazamaz,» derler. Mrs. Ramsay Lily’nin resmini önemsemez, hem sonra ona göre bu bir eğlencedir, asıl olan yaşamdır. İzlenimcilerin başlıca özelliklerinden olan güç anlaşılmak V. Woolf’ta da vardır. Algılanan izlenimleri ayni düzensizlik içinde yansıtmak amacını güttüğünden yazış biçemi ilk bakışta dağınık görünür.

Bir tümcede bilinç akışı ve kişinin o anda yapmakta olduğu şey ayni zamanda anlatılır. Bunların yaşamda olduğu gibi romanda da ayni zaman süresi içinde yanyana yürümesine önem verilir. Bu yüzden çizgiler, ayraçlar, noktalar ve virgüllerle karmakarışık bir biçim alan tümceler bozukmuş etkisini bırakır. Anlamı kavramak için yalnız duymak yeterli değildir, tümcenin yazılış biçimini de görmek, her virgüle, her çizgiye ayrı bir önem vererek okumak gereklidir. Mrs. Ramsay’i kocasının kolunda yürürken anlatan şu bölüm buna bir örnektir: «Mrs. Ramsay hemencecik dünyadaki tüm budala Giddings’lere karşı tavır alıp kocasının yanını tutarak, ama tabii diye düşündü, yokuşu o kadar hızlı çıkmasın diye kocasının kolunu hafifçe sıktı, şu setin üstündekiler yeni köstebek yuvaları mı, değil mi diye de bakacaktı, eğilerek, ama tabii diye düşündü, onunki gibi büyük bir zekânın her bakımdan bizimkinden farklı olması gerekir. Tanıdığı büyük adamların hepsi, herhalde içeriye bir tavşan girmişti, böyleydi; gençlerin (ona kalırsa dersliklerin havası sıkıntılı, boğucu, çekilmez bir şeydi ama) kocasını sadece görüp dinlemeleri bile onlar için bir kazançtı. Tavşanları vurup öldürmekten başka bir yol bulunur mu acaba? diye düşündü. Belki bir tavşandı, belki de köstebekti. Her ne ise, bir yaratık onun gecesefalarını mahvediyordu.» Bu tümcede Mrs. Ramsay aynı zamanda iki şeyi birden düşünmektedir. O anda kocasının zekâsını, büyüklüğünü düşünmesi, o konu ile hiç ilişiği olmayan sıradan günlük bir şeyle de ilgilenmesine engel değildir. Burada geleneksel romancıların akıcılığı, düzgünlüğü, kolaylığı yoktur.

O romanlardan sonra, bu tür tümcelerden kurulan bir roman insanı şaşırtıyor, fazla belirsizleştiği zamanlar kızdırıyor bile. Zaman zaman biçem görünüşte durağanlaşıyor, ama bu yüzeyin altı sayısız devinimler, kıpırdanışlar, gidip gelmelerle doludur. Romanı okurken içimizde hep yarı karanlıkta oturuyor gibi bir duygu vardır. Orada alacakaranlıkta oturduğumuz yerde burnumuza kokular, kulağımıza sesler gelir. En olmayacak düşünce ve görüntüler, en önemsiz bir ses, bir nesne ardından bir çağrışım dizisi getirir. Çoğu kez düş ile gerçek birbirine karıştırılır ve anlatımda zaman değişiklikleri olur. Örneğin Lily, romanın sonunda, yaptığı resmi tamamlamaya çalışırken Mrs. Ramsay ile birlikte gittikleri bir gezinti bir tablo gibi gözünün önünde canlanır, gerçekle düş birbirine karışır, bu karışıklık anlatıma da yansır, öyle ki okuyucu da, Lily gibi, olay o anda mı oluyor, yoksa geçmişte mi olmuştur diye kuşkuya düşer: «Kırmızı, boz renkler sürmeye başladı… Aynı zamanda kumsalda, Mrs. Ramsay’in yanında oturuyor gibi bir duygu vardı içinde. «Mrs. Ramsay, ‘Kayık mı? Fıçı mı?’ diye sordu. Gözlüklerini aramaya başladı. Lily ara vermeden resim yapıyordu, ayni zamanda, içinde, bir kapı açılmış da oradan içeri girmiş, yüksek katedrale benzer kapkaranlık bir yerde durmuş iki yanına bakıyormuş gibi bir duygu vardı. Çok çok uzaklardaki bir dünyadan sesler geliyordu. Gemiler dumanlar içinde çevrende kayboluyordu.

Charles taşlar fırlatıyor, onları su üstünde sektiriyordu. «… Mrs. Ramsay kumda bir çukur açıp sonra, o anı tüm kusursuzluğu, yetkinliği ile oraya gömer gibi yine üstünü kapattı… » Okurken arasıra biraz şaşırır gibi oluyor, acaba Lily şimdi mi görüyor, yoksa anımsıyor mu diye kuşku duyuyoruz. Bazen de ortadaki ayraçlar bizi asıl tümceden o denli uzaklaştırıyor ki, ayraçtan sonraki bölümü okurken birden bir şey anlamıyoruz. «Yavaş yavaş isteğin verdiği keder ve bu acı öfke (tam belki de Mrs. Ramsay için bir daha hiç kederlenmeyeceğini sandığı bir anda geri tepmişti. Sabahleyin kahvaltı masasında, kahve fincanları arasında onun yokluğunu duymuş muydu? Aklına bile getirmemişti) azaldı.» Tümcenin sonundaki «azaldı» sözcüğü ilk anda insanı şaşırtıyor. Ancak aradan ayracın içindeki tümceleri çıkararak yeniden okuduğumuzda anlamı beliriyor. Arada ayraçlar açılmış ve o ayraçların içine bir tümce değil birkaç tümce birden sıkıştırılmıştır. Böyle akla gelen her şeyi, her duyguyu, her düşünceyi ortada hiçbir olay olmadan tüm çıplaklığı ile ve hiçbir seçim, hiçbir zorlama yapmadan, doğal sıraları ile anlatmak işi güçleştiriyor. Her izlenime gösterilen bu duyarlık ancak zihinsel bir denetimle anlamlı tümceler içinde toplanabiliyor. V. Woolf «Deniz Feneri» adlı romanında bir an olsun dizginleri elinden bırakmamış, her sözcüğü, her noktayı bu zihinsel denetimin süzgecinden geçirmiştir. Her tümce titiz bir çalışmanın sonucudur.

Amacı bize her şeyi gerçekçi bir biçem içinde anlatmak değil, bir ozan gibi, yalın, kırık dökük bir iki sözcük ile birçok şeyi birden duyurmaktır. Düz yazıya bir şiir kokusu sinmiştir. Ancak bu şiirselliğin verdiği duyarlıkladır ki, romanın içine girebiliyoruz. Bu şiirselliği bırakıp gerçekçi olmaya çalıştığı zaman V. Woolf kurulaşıyor, aynı tadı vermiyor. İlk romanlarından «Gece ve Gündüz» de, son romanlarından da «Yıllar» da bu şiir havasından uzaklaşmış, gerçekçi diyebileceğimiz bir biçem kullanmış olduğu içindir ki, aynı zevkle okunamıyor. Bazı tümceleri kuruluş bakımından karışıksa da, kullandığı sözcükler her gün kullanılan yalın, süssüz sözcüklerdir. Süslü deyişlere hiç heveslenmez. Betimlemeleri de aynı sadeliktedir. Daha çok simgeseldir. Bir iki sözcük ile kişilerin içinde bulunduğu havayı ya da görüntüyü kesin çizgilerle canlandırıverir. V. Woolf’a göre en önemli sorun önce kimin için yazdığını bilmektir. Çünkü bu, nasıl yazacağını bilmek demektir. V.

Woolf’un amaçladığı okuyucu, okuma alışkanlığı olan, başka çağların ve başka ulusların yazınını da bilen bir okuyucudur. V. Woolf haftalık yazmak, günlük yazmak, kısa yazmak, uzun yazmak, akşam evine yorgun argın dönen insana yazmak istemiyor, okuyucusuna kolay kazanılan bir zevk vermek istemiyor. Trende okunmak, kırda vakit geçirmek için okunmak, uykulu zamanlarımızda okunmak istemiyor; onu okumak için tüm ciddiyetimizle kitap okumaya hazırlanmamız gerek. O Zaman V. Woolf da bize beklediğimiz zevki vermeye hazırdır.

.