Muharrem Ergin – Orhun Abideleri

Türk adýnýn, Türk milletinin isminin geçtiði ilk Türkçe metin. Ýlk Türk tarihi. Taþlar üzerine yazýlmýþ tarih. Türk devlet adamlarýnýn millete hesap vermesi, milletle hesaplaþmasý. Devlet ve milletin karþýlýklý vazifeleri. Türk nizamýnýn, Türk töresinin, Türk medeniyetinin, yüksek Türk kültürünün büyük vesikasý. Türk askerî dehasýnýn, Türk askerlik san’atýnýn esaslarý. Türk gururunun ilahî yüksekliði.

Türk feragat ve faziletinin büyük örneði. Türk içtimaî hayatýnýn ulvî tablosu. Türk edebiyatýnm ilk þaheseri. Türk hitabet san’atýnýn eriþilmez þaheseri. Hükümdarâne eda ve ihtiþamlý hitap tarzý. Yalýn ve keskin üslubun þaþýrtýcý numunesi. Türk milliyetçiliðinin temel kitabý. Bir kavmi bir millet yapabilecek 4 eser. Asýrlar içinden millî istikameti aydýnlatan ýþýk. Türk dilinin mübarek kaynaðý. Türk yazý dilinin ilk, fakat harikulade iþlek örneði. Türk yazý dilinin baþlangýcýný miladýn ilk asýrlarýna çýkartan delil. Türk ordusunun kuruluþunu en az 1250 sene öteye götüren vesika. Türklüðün en büyük iftihar vesilesi olan eser. insanlýk aleminin sosyal muhteva bakýmýndan en manalý mezar taþlarý. Dünyanýn bugün belki de en büyük meselesi olan Çin hakkýnda 1250 sene evvelki Türk ikâzý. v. s. v. s. Orhun âbidelerini vasýflandýrmak isteyince, insanýn zihninde iþte bu gibi ifadeler sýralanmaktadýr. Orhun âbideleri Göktürk devrinden kalma kitâbelerdir.

Göktürkler, milattan önceki asýrlarda Hunlar tarafýndan kurulup, deðiþen sülaleler ve boylar idaresinde devam ede gelen Asya’daki büyük Türk imparatorluðunun 6. asýrla 8. asýr arasýndaki devresinde hüküm sürmüþlerdir. 6. asrýn ilk yarýsýnda Türk devletinin baþýnda Avarlar bulunuyordu. 552 tarihinde Bumin Kaðan, Avar idaresine son vererek Türk MUHARREM ERGÝN devletinin Göktürk hanedaný devrini açtý. O devirde büyük kaðanlýðýn merkezi devletin doðu kýsmmda idi ve batý kýsmý da doðuya baðlý tabi bir kaðanlýkla idare ediliyordu. Bumin Kaðan’ýn kardeþi Ýstemi Kaðan da 576’ya kadar bu batý bölümünün kaðaný idi. Bumin Kaðan, Göktürk hakimiyetini kurduðu sene içinde öldü ve sýrasýyla üç oðlu, büyük kaðanlýk yaptýlar. Birincisi 553’te, ikincisi 553-572’de, üçuncüsü de 572-581 tarihlerinde hüküm sürdüler. Bunlardan ikincisi olan Mukan zamanýnda devlet Mançurya’dan Ýran’a kadar uzanan kuvvetli bir imparatorluk haline geldi. Daha sonra devlet, bir yandan kuvvetli hakanlarýn yokluðu ve devleti teþkil eden kavimlerin çekiþmeleri, öte yandan ve bilhassa Çin entrikasý yüzünden bir sürü karýþýklýklar geçirdi ve nihayet 630’da devletin asýl doðu kýsmý Çin hakimiyetine geçti. Zamanla Çin hakimiyeti batý kýsmýna da sirayet etmeðe baþladý. Fakat bu Çin esareti daha fazla devam etmedi ve Kutlug Kaðan veya ikinci adýyla Ýltiriþ Kaðan, Çin 5 hâkimiyetine son vererek 680-682 senesinde devleti yeniden toparladý. Ýltiriþ Kaðan ve 691’de ölünce yerine geçen kardeþi Kapgan Kaðan idaresinde devlet yeniden eski haþmetini buldu.

Ýltiriþ Kaðan’ýn Bilge ve Kül Tigin adlý iki oðlu vardý. Öldüðünde bunlar 8 ve 7 yaþlarýnda idiler. Kapgan Kaðan 716’da ölünce idareyi onun oðullarý almak istedi. Fakat Bilge ve Kül Tigin kardeþler buna mani olarak ve amcazâdelerini tasfiye ederek babalarýnýn devletine el koydular ve Bilge Kaðan hükümdar oldu. Ýki kardeþ babalarýnýn ve amcalarýnýn devrinden kalmýþ ihtiyar vezir ve Bilge Kaðan’ýn kayýnpederi Tonyukuk’un da yardýmiyle devleti daha da kuvvetlendirdiler. Sonra 731’de Kül Tigin, 734’te de Bilge Kaðan öldü. Bilge Kaðan’ýn ölümünden 10 sene kadar sonra da Uygurlar, devleti ele geçirerek 745’te Göktürk hakimiyetine son verdiler. Ýþte bu kitapta sunduðumuz Orhun âbideleri, bu Türk hanedanýnýn Bilge Kaðan devrinin mahsulleridir. Birincisi olan Kül Tigin âbidesini aðabeyisi Bilge Kaðan 732’de diktirmiþ, ikincisi olan Bilge Kaðan âbidesini de ölümünden bir yýl sonra 735’te kendi oðlu olan kaðan diktirmiþtir. Üçüncü olarak verilen Tonyukuk âbidesi ise 720 – 725 senelerinde kendisi tarafýndan dikilmiþtir. Orhun civarýnda Orhun yazýsý ile yazýlý daha baþka kitâbeler de bulunmuþtur. Belli baþlýlarý altý tanedir. Fakat bunlarýn en büyükleri ve mühimleri bu üç tanesidir. Orhun âbidelerine Orhun kitâbeleri de denir. Þüphesiz bunlar kitâbedir.

Fakat hem maddî bakýmdan, hem manevî bakýmdan bu kitâbeler söz götürmez birer âbidedirler. Muhtevalarý gibi heybetli yapýlarý da âbide hüviyetindedir. Onun için bunlarý ifade eden en iyi isim Orhun âbideleri tâbiridir. Kül Tigin âbidesi, kaðan olmasýnda ve devletin kuvvetlenmesinde birinci derecede rol oynamýþ bulunan kahraman kardeþine karþý Bilge Kaðan’ýn duyduðu minnet duygularýnýn ve kendisini sanatkârane bir vecd ve coþkunluðun 6 içine atan müthiþ teessürünün ebedî bir ifadesidir. Bilge Kaðan bu ruh hali ile âbide inþaatýnýn baþýnda oturup, eserin hazýrlanmasýna bizzat nezaret etmiþtir. Âbidedeki ulvî ve mübarek hitâbe onun aðzýndan yazýlmýþtýr, âbidede o konuþmaktadýr, müellif odur. Kül Tigin âbidesi, kaplumbaða þeklindeki oyuk bir kaide taþýna oturtulmuþtur. Keþfedildiði zaman, bu kaidenin yanýnda devrilmiþ bulunuyordu. Bilhassa devrik vaziyette rüzgâra maruz kalan kýsýmlarýnda tahribat ve silintiler olmuþtur. Sonradan yerine dikilmiþtir. Yüksekliði 3,75 metredir. Ýtina ile yontulmuþ, bir çeþit kireç taþý veya saf olmayan mermerdendir. Yukarýya doðru biraz daralmaktadýr. Dört cephelidir. Doðu ve batý cephelerinin geniþliði aþaðýda 132, yukarýda 122 santimdir.

Güney ve kuzey cepheleri ise aþaðýda 46, yukarýda 44 santimdir. Âbidenin üstü kemer þeklinde bitmektedir ve yukarý kýsýmda beþ kenarlý olmaktadýr. Doðu cephesinin üstünde kaðanýn iþareti vardýr. Batý cephesi.

.