Cemil Meriç – Işık Doğudan gelir

Avrupa’da ilk gerçek ansiklopedi ise Francis Bacon (1561-1626) dan sonra yayımlanabilmiştir. Neden? Çünkü ilimleri ilmî denebilecek bir sınıflamaya kavuşturan ilk filozof O’dur. Bacon’un tasnifi Almanya’da da, İngiltere’de de yankılar uyandırmış ama gerçek ifadesini Diderot ile D’Alembert’ia. şaheserinde, yani ünlü «Ansiklopedi»de bulmuş: XVIII. asır ansiklopedisi yahut sadece ansiklopedi. ZAMANIMIZ ANSİKLOPEDİDEN NE ANLIYOR? Batı kaynaklarına göre ansiklopedi (a) «bilgilerin bütünü »… Müphem ve kaypak bir tarif. Hangi bilgilerin, nasıl bütünü? (b) «İlimlerin prensip ve neticelerini, belli bir metoda veya alfabe sırasına göre sergileyen eser» . İlimler içinde dinler de felsefeler de yer almaz mı? İlimlerin prensip ve sonuçlan çağdan çağa, ülkeden ülkeye değişmez mi? Görüyoruz ki bu tarif de doyurucu olmaktan uzak. Yazarlar sıkışınca konuyu örneklerle aydınlatmağa çalışıyorlar. En sık başvurulan örnek de Diderot’nun Ansiklopedisi. Ama kelimenin bir de geniş anlamı var). Bir ilmin, bir sanatın, veya belli bilgiler dizisinin bütün bölümlerini kucaklayan eser (İlimler ansiklopedisi, Roma hukuku ansiklopedisi, İslâm ansiklopedisi gibi…) Eskiden bu çeşit kitaplara kamus denirdi. Vapereau’ nun «Edebiyatlar Kamusu», Franck’m «Felsefi İlimler Kamusu » v.s. Ansiklopedi, daha şatafatlı, daha cihanşümul, daha gösterişli olduğu için kamusun yerini aldı.

Lûgatçiler, iki tür arasındaki farkı şöyle belirtiyorlar: «Ansiklopedi, kamusdan daha büyük ve daha eksiksizdir.» Garip bir iddia. Hangi ansiklopedi Larousse’un Avrupa irfanına armağan ettiği XLX. Asnn Büyük ve Üniversel Kamusu ile heybetçe boy ölçüşebilir… «Kamus, belli bir konu üzerinde mümkün olduğu kadar çok bilgi toplamakla yetinir, ansiklopedi ise, bu bilgileri, çeşitli İlimler ve sanatlar arasındaki iç münasebeti meydana çıkarmak ve onları rasyonel çer çevelere göre düzenlemek için, metodlu bir şekilde ele alır, daima bütünü gözetir, ayrıntıları temel prensiplere bağlayarak sergiler.»

.