Dunlop’un çevirisini sunduğumuz bu eseriyle birlikte Hazarlar dosyasını kapatmış bulunuyoruz. Daha önce yayınlamış olduğumuz L. N. Gumilev’in Eski Ruslar ve Büyük Bozkır Halkları, Pe-ter Golden’in Hazar Çalışmaları ve özellikle M. İ. Artamonov’un Hazar Tarihi’nden sonra Dunlop’un bu eseri Hazar dosyasını dört değişik açıdan incelemektedir. Bundan sonra Hazarlar konusunda okunacak ilave kitaplarla ancak bir iki virgül atılabilir. Türkiye’de Hazarlar konusunda bugüne kadar pek çok makale, birkaç kitap ve bir iki muhayyel roman yazılmıştır. Romanlar üzerinde durmayacağız. Çünkü muhayyeldir ve onlara bakarak bir hüküm verilemez. Ancak Arthur Coestler’in Onüçüncü Kabilesi ve K.A. Brook’un Hazar Yahudileri adlı çalışmalarını kesinlikle ciddiye almıyoruz. Bir kere Coestler Yahudi asıllı bir romancıdır ve meseleye bir romancı muhayyilesi ile yaklaşmıştır. Akadamik bir çalışma sayılamaz ve ortaya attığı hükümler de konunun uzmanları tarafından zaten çürütülmüştür.
Brook’un eserine de çok haklı tenkitler yapılmıştır ve akademik bir çalışma sayılamaz. Çünkü üç kaynak tarayarak, iki ansiklopedi maddesi okuyarak Hazar tarihi yazılamaz. Bunların dışında konuya hissi olarak yaklaşan, kurgu-bilim türünden komplo teorileri içeren çalışmalar da vardır ki, konuya ilgili duyanlar, fakat bolca vakti olanlar tarafından takip edilebilir. Elinizdeki eserin çevirisi önümüze geldikten sonra, baştan sona orijinaliyle karşılaştırılmış ve gerektiği yerlere bazı ilave notlar konulmuştur. Çünkü yazar, sanki Hazar konusunda uzman kişileri bir salona toplamış da, onlara konferans veriyormuş havasıyla meseleyi ele almıştır. Esasen bu kitaba çok daha fazla şerh konulması gerekirdi. Dunlop, herhalde kitabı okuyacak kişilerin zaten birer Hazarolog olduğunu düşünmüş olsa gerek. Bir de onun İstahri, İbni Havkal ve Mesûdî’den yaptığı alıntıların İngilizce çevirilerini fazla güvenilir bulmadığımız için, kendi notlarını muhafaza etmekle birlikte, bunları doğrudan Arapça orijinalinden kendimiz çevirdik. Öyle zannedildiği gibi Batılılar bu işi çok iyi bilir, Arapçayı mükemmelen bilirler şeklindeki kanaat de yanlıştır. Öyle ki yazar Arapça “kisra” kelimesinin çoğulu “ekâsire”yi Hüs-rev’in çoğulu yapacak kadar yanlış okumalarda bulunmuştur. Hazar Devleti’nin Ruslar tarafından mı yıkıldığı, yoksa Rus-lar’ın Guzlarla birlikte hareket ederek ilk darbeyi vurduktan sonra Tuna Bulgarları üzerine yürüyüp, meselenin hallini Guzlara mı bıraktıkları konusu tartışmalıdır.
- İ. Artamonov’un eserinden Ruslarla Guzların müşterek bir orduyla Hazarlara saldırdıklarını, fakat birkaç şehrin zaptından sonra Hazarların işinin bitirilmesi görevinin Guzların omuzlarına yüklendiğini anlıyoruz. Artamonov bu konuda şöyle der: “Rus vakayinâmelerinde Svyatoslav’ın Volga boylarında ele geçirdiği topraklar için Rusya’nın girdiği bir savaştan söz edilmemektedir.
Bunun sebebi belki de devletin büyük knazın [grandük] kumandasındaki ana kuvvetlerinin bu savaşlara iştirak etmemesi ve savaşın İdil-civarı ve Podonya’daki Svyatoslav’a bağlı gornizonlarla, yeniden zaptedilen bölgelerdeki Rus yerleşimciler ve Guz’larla sürdürülmüş olmasıdır.
Çok büyük bir ihtimalle pagan Guzlar, Svyatoslav’ın çekip gitmesinden sonra Ruslar’ın yardımıyla fethedilen Hazar topraklarında hakimiyeti ele geçirmişlerdir. Bu yüzdendir ki Arap yazarları hiçbir yerde Ruslardan bahsetmeden, Hazarların düşmanı olarak sadece Guzları göstermektedirler. Hazarların Ruslara karşı değil de özellikle Guzlara karşı Harezm’den yardım istemesinin sebebi de budur.” (Hazar Tarihi, s. 556) Peki neden Guzlar Hazarlara saldırdılar veya en azından Rusların yanında yer aldılar? Bunun sebebini yalnızca Guzların bir dönem Hazar İmparatorluğu’na vergi vermek zorunda kalmasında aramak çok yanlıştır. Çünkü özellikle devlet dininin Musevilik olarak ilanından ve ikili krallığın kurulmasından sonra, hem yerli halka ve reayaya yapılan zulüm artmış, hem de Yahudi meliklerin kurnazca politikaları sonucunda Peçenekler Guzlara, Guzlar Peçeneklere, Bulgarlar Guzlara. elhasıl o bölgede yaşayan Türk halkları birbirlerine saldırmak zorunda bırakılmışlar, birbirlerini itmişler, kırmışlar, ama sonuçta hep kârlı çıkan Hazar-ya’daki Yahudi yönetim olmuştur. Fakat Rus tarihçisi Gumilev’in kaydettiği gibi, Yahudi yönetim tarafından ezilen Hazarlar, Rus-Guz ortak saldırısı sırasında kıllarını kıpırdatmamışlardır. Nitekim Arap kaynaklarında da saldırı sırasında Hazarların kağanlarının yanında şöyle bir görünüp, kısa bir çatışmadan sonra dağıldıkları belirtilmektedir. Bizans’a saldıran, Kırım’ı hakimiyet altında tutan, Araplara geçit vermeyen bir imparatorluğun savaşçılarının, düne kadar kendilerine vergi ödeyen Ruslar karşısında böyle kısa sürede çözülüp dağılmalarının perde gerisinde yatan sebep de, olsa olsa – kanaatimize göre- onların artık Hazar Devle-ti’ni kendi devletleri olarak görmüyor olmalarıdır. Nitekim Arta-monov “Hazar Yahudileri tarihini yazmaya girişen Dunlop, Museviliğin Hazarya’da hangi kahpece rolü oynadığını anlıyamamış-tır. Yahudiler devletin başına geçmeyi başarmışlardı, fakat yönetimle halk arasında bağ bütünüyle koparıldığı için iktidar yavaş yavaş ellerinden kayıp gitmiştir.” demektedir (Age., s. 588).
Çünkü Yahudiler, dinin birleştirici bir unsur olduğunu anlıyamamışlardı. Guzların, Peçeneklerin, Burtasların henüz pagan (şamani), Alanların Hristiyan, Bulgarların, paralı askerlerin (Arsilerin) Müslüman olduğu bir ülkede, kendisinden ordu çıkaramayan Yahudi yönetimin ayakta durması zaten düşünülemezdi. Hazar İmparatorluğu belki zaman içinde zaten yıkılıp gidecekti, ama henüz iki buçuk yaşını doldurmuş (devletlerin tarihinde yüzyıl bir yaş sayılır) bir devletin ufak bir dış darbeyle yıkılıp gitmesi, ancak yönetimle halk arasında kopuklukla izah edilebilir. Fakat kanaatimizce ve Gumilev’in de belirttiği gibi Hazar Devleti’nin zamansız yıkılıp gitmesinin temel sebebi baştaki Yahudi yönetimdir. İran’dan ve Bizans’tan kaçarak sığınmacı olarak geldikleri bir ülkede, belli bir süre sonra ekonomiyi ele geçirip, iktidarı gaspe-den bir azınlığın, kendi halkı ve ülkesi olarak görmediği bir coğrafyada tutunmak gibi bir derdi de olamazdı. Neticede ne olduysa zavallı safdil Hazar Türklerine olmuş, Yahudiler bir şekilde Polonya’da, Rusya’da ve başka yerlerde varlıklarını sürdürmüşler, ama Hazar Türklerinden geriye ancak isimleri kalmıştır. Dunlop, muhtemelen Yahudilerin Hazarya’da yaptıklarını kasıtlı olarak görmezden gelmiştir ve bugünkü modern Mason teşkilatının ilk nüvesini oluşturan Rahdânîlerin (Yahudi rehber tacirlerin) marifetleri hakkında bir kelime bile etmemiştir. Kısacası yazar, bazı konuları çarpıtmakta, bazılarının üzerini örtmeye çalışmakta ve işi ancak mütehassısların merak edeceği akademik polemiklerle geçiştirmektedir. Ancak, onun görmek istemediklerini Gumilev ve Artamonov’dan takip edebilirsiniz. Günümüzde komplo teorilerinden büyük bir haz alan bazı kişiler, Hitler’in katlettiği Yahudilerin aslında Hazar Türkleri olduğu, Hazarya’nın bir Yahudi Devleti ve Hazarların da kamilen Yahudi oldukları şeklinde hiçbir bilimsel gerçeğe ve araştırmaya dayanmayan safsatalarla vakit geçirmektedirler. VIII-X. Yüzyıllarda o bölgeyi gezen ve çok yakınında bulunan Arap coğrafyacıların tamamı, Yahudilerin ülkede sayıca en az nüfusa sahip olduklarını, en kalabalık kesimin Müslümanlar, ikinci grubun Hristiyanlar ve üçüncü grubun paganlar tarafından oluşturulduğunu, Yahudi-lerinse en küçük grup olduğunu üstüne basa basa ve müttefiken belirtmektedirler. Rus kroniklerinde ve Bizans kaynaklarında Hazarların dini ve dini grupların oranı hakkında hiçbir kayıt da olmadığı halde, komplo teorisyenlerin bu tür safsataları kime sempatik görünmek için uydurdukları veya bu safsataların kimler tarafından ortaya atıldığı merak edilmeye değer. Peki devletleri yıkıldıktan sonra Hazarlara ne oldu? Arap kaynaklarına ve elinizdeki kitapta da belirtildiğine göre, bir kısmı yurtlarına geri dönerek hayatlarını sürdürdüler. Bir kısmı Arta-monov’un tabiriyle “Yahudi kılıklı parazit bir zümreye” dönüştü; bir kısmı ise Rusya içlerine dağılarak, Rusların dini takibatlarından kaçtıkları için “brodnik” dedikleri, daha sonraları “Kossak” (Kazak) denilen halkın nüvesini oluşturdular.
Fakat her halükârda zaman içinde Hazarların yönetici kesimini teşkil eden Yahudiler toparlanıp devletlerini kurdular; Hazarların tebaası olan Bulgarlar, Ermeniler, Gürcüler vs. etnisitelerini ve devletlerini günümüzde dahi muhafaza edip sürdürmektedirler, ama Hazar Türkleri’nden geriye sadece isimleri kaldı. Bugüne kadar ne yazılı bir kitabe, ne de bir sanat eseri bulunabildi. Yoksa Hazar Devleti ve Hazarlar bir serap mıydı? Bir halkın, bir devletin tarihin gözleri önünde bu şekilde yok olup gitmesi nadirat-tandır ve eğer Hazar konusunda yeni bir çalışma yapılacaksa bu konu üzerinde durulmalıdır.
