Karl Raimınd Popper – Hayat Problem Çözmektir

Elirüzdeki makale ve konu§malar derlemesi, yine Münih Piper Yayrnevi’nce yayrmlanml§ olan kitablm Daha fyi Bir Dünya AraY’fl’ nm devaml olarak gorülebilir. Her iki kitapta da ozellikle doga bilimlerine odaklanan yazllarm yaru SITa tarih veya politikaya odaklananlar da bulunmaktadlr. Bu kitabm ba§hgl olan Hayat Problem Ç6zmektir, ayru zàmanda 12. bOlümün de ba§hgldrr – ki bu bolüm, onceki derlemenin giri§ine koydugum, kzsa ama ozünde çok onemli oldugundan “onsoz mahiyetinde bir ozet” de denilebilecek klsml derinden etkilemi§tir. ;iimdiki derlemenin onsozüne de, onsozlerin genelde sahip oldugundan daha fazla onem kazandlrmaya çah§hm. Bolüm1erin seçimi, asistarum Bayan Melitta Mew ve Piper Yaymevi’nden Dr. Klaus 5tadler’in ortak çah§malannm sonucudur. Her ikisine de sonsuz te§ekkür borçluyum. I Elinizdeki kitabm ilk kzsml, “Doga Hakkmdaki Bilginin 50- ,un1an” ad1!l1 ta§lyor. Burada oncelikle soz konusu olan, biyoloji ve ya§am biçimlerinin kavranamayacak büyüklükteki zenginligidir. Ne tarafmdan olursa olsun, biyolojinin çok say,daki dallanndan birinin derinliklerine indikçe, heI düzeydeki biyolojik 8 Hayat Problem Çozmektir yap!lann biçirnsel zenginligi bütün kavran!lrnazhglyla, yap!lann uyurn içindeki birlikteligi ise bütün rnükernrnelligiyle kendini ortaya koyar. Birinci krsrnm son bi:ilürnü, tanrmm yarattlgl fiziksel dünyadaki uyurnu arayan ve gezegeruerin hareketlerini son derece soyut, arna son derece uyurnlu bir ~ekilde açlklayan üç Kepler yasasml bulan o yüce insana, J ohannes Kepler’ e ithaf edilrni~tir. (Ba~kalanyla da) birlikte doga bilirnirnizi yaratrnl~ olan bilirn dünyasmm üç devi -aym çagda ya~arnl~ Galile ve Kepler ile takipçileri Newton- arasmda en büyük olam belki de Kepler’dir. Kesinlikle en çekici, en açlk ve en alçakgi:inüllü ki~ilige sahip olan odur. Her üçü de tutkulu ve yorulrnak bilrnez birer ara~lIrrnaclydl; her üçü de aglr i~ler yaplI, slk slk uzun süreli dü~ krnkhklan ya~atan i~ler, arna dünyayl yeni bir l~lkta gi:iren kâ~ifin o büyük rnutluluguyla boI boI i:idüllendirildiler. Dünyayr kendisinden i:inceki herhangi bir insandan daha farkll, daha güzel, daha uyurnlu (harmonisch! ve daha iyi gi:iren bu insanlar, bu zorlu çah~rnalarm ~ansa bagholdugunun da farkmdayd!lar, neredeyse hak edilrnerni~ bir ~ans, çünkü kolayhkla çok farkh ~eyler de olabilirdi. Bu üç devden sadece Kepler bütün bunlan ya~arnakla kalrnarnl~, aym zarnanda azirn ve açlkhkla yazlya di:ikrnü~tür. Diger hiçbirinin anlayarnadlgl ~ekilde, i:inderi olan Kopernik’ e en cesur fikirlerini rniras blrakamn aslmda, Thales’ ten Aristoteles, Aristarchus ve Batlarnyus’ a kadar, eski zarnaruann Yunan dü- ~ünürleri oldugunun da farkrndaydl. O büyük alçakgi:inüllülügü, en büyük zorluklarla a~!labilecek hatalanmn -diger ikisinden daha fazla- farkrna varrnasml ve hatalanndan ders çlkarrnasml sagladl. Bilirn dünyasmm üç devi de, her biri kendine i:izgü bir ~ekilde, bir bat!l inanca derinlernesine kap!lrnI~tl. (“BalIl inanç” sozcügü büyük bir dikkatle kullanrnarnlz gereken bir sozcük: ne kadar az ~ey bildigirnizi ve kendirniz bilrneden batrl inancm çok farkh biçirnlerine ne kadar büyük kesinlikle kaprldlgunlzl bilerek.) Galile, dogadaki hareketlerin daireselligi inancma derinden kaprlrnl~tr – ki Kepler bu inancl, ancak uzun sava~lardan sonra, kendi içinde ve astronornide yenrneyi ba~arrnl~lIr. Newton ise apaçlk bir ~e- Onsoz 9 kilde batrl inançlarca yi:inlendirilen ilkeler dogrultusunda yrl yll düzelttigi büyük bir geleneksel (aslmda Incil’ e dayah) insanhk tarihi kitabl yazIlli§lir. Kepler ise sadece bir astronom degil, aym zamanda bir astrologdur ve bu nedenle de Galile ve ba§ka birçoklan tarafmdan reddedilmi§tir. Ancak -Kepler’in balil inancl olan- astrolojinin dogmatik biçimlerine, yine kendisi kar§l çlkml§lir: 0, i:izele§tiri yapabilen bir astrologdu. Yrldlzlarda yazrll olan kaderin a§rlmaz olmadlglm, tersine ahlaksal irademiz tarafmdan a§rlabilecegini i:igretiyordu. Astrolojiyi ele§tirenlere verilmi§ i:inemli bir tavizdir bu. Belki de bu üç dev arasmda balil inançlannda en az dogmatik olam Kepler’ di. n Bu kitabm ikinci J.asmmm adl “Tarih ve Politika Üzerine Dü§ünceler” dir. Flrsat buldukça yazrlan çah§malardan olu§uyor. bneriler veya hazlT reçeteler sunmuyor, hele ki §a§maz haZlr reçeteler kesinlikle sunmuyor, ancak sorum1uluk duygusuna dayah bir yakla§lm sergiliyor. Tabii ki ben demokrasiden yanaylm, ama çogu savunucus1i gibi degil. Winston Churchi11 der ki: “Demokrasi, digerleri hariç bütün yi:inetim biçimlerinin en ki:itüsüdür.” Elimizde çogunluk kararlanndan daha iyi bir §ey yoktur. Bir çogunluk hükümeti sorumluluk sahibidir, bir koalisyon hükümeti daha az, bir azmhk hükümeti daha da az. “HalJ.an hâkirniyeti” anlammda bir “demokrasi” neredeyse hiçbir zaman olmaIlli§hr, eger olduysa bile bu, sorumsuz bir keyfiyet hükümdarhgl olmu§tur. Bir hükÜInet halka kar§l sorumlu olabilir ve olmahdlr. Halkm hâkimiyeti bunu ba§aramayacagmdan sorumsuzdur. Demek kl ben, demokratik olarak seçilmi$ anayasal bir hükümetten yanaylm: halkm hâkimiyetinden tamamen farkh bir §ey. Ve de sorumluluk sahibi bir hükümetlen yanaylm: i:incelikle seçmenlerine, ama aym zamanda, belki de daha fazla, insanllga· kar§l ahlaken sorum1u bir hükümetlen. 10 Hayat Problem Çozmektir Hiç bu kadar çok sorumsuz insanm elinde bu kadar çok ve bu denli tehlikeli silah bulunmarru§tr. iki dünya SaVa§l sonraSl olandan bin kat daha fazla. Bu boyle oldugu ve bunu boyle kabullendikleri için, lider politikacI!anmlz bize kar§l sorumludur. Bu nedenle de hepsine kar§l dava açmahylz. Lider politikaCllanmlzm çogu, tabii ki bunu degi§tirmek isterdi. Ama eleba§I!armm silahlanma yarl§l yüzünden sürekli kotüle§en dünya §artlanru, onlar da oncellerinden devraldI!ar ve istemeyerek de olsa bu durumu kabullenmi§ gorünüyorlar. Bir müdahale de çok riskli ve zor gibi gorünüyor. Bu nedenle bunun hakkmda olabildigince az konu§uluyor. Sava§lardan sonra silahslzlanmadan bahsedildi. Batrh demokrasiler gayet geni§ çapta silahslZlandl. Ama sadece onlar. Milletler Cemiyeti’nin ve sonralan, ikinci Dünya Sava§l’ndan sonra Birle§mi§ Milletler’in temel fikri, digerleri gorevlerini tanl}’lP ogreninceye kadar, ahlaksal ve askeri güçlerinin üstünlügünden dolay’, ban§l korumanm, oncelikle Batrh demokrasilerin odevi olduguydu. Bu dü§ünceden slyrI!makta oldugumuzdan kimse ku§ku duyamaz. Seçmenlere bunu açIklamlyoruz, fedakârhkta bulunmaktan korkuyoruz. Maceraya atrlmak istemiyoruz, odevimiz olan §eye ise “macera” diyoruz. III Kendi Avrupa ve Amerika tarihimizi incelemeye çah§trglmda, ingiliz tarihçisi H.A.L. Fisher’in daha once bazl yerlerde de almtI!aml§ oldugum ozetine benzer bir sonuca ula§lyorum: “Tarih kitabmm sayfalannda ilerleme gerçegi açlk ve seçik bir §ekilde yazI!ml§trr. Ancak ilerleme bir do ga yasasl degildir. Bir neslin elde ettikleri, bir sonraki tarafmdan kaybedilebilir.” Fisher’in burada ortaya koydugu her üç onermeye de katrhyorum. Ancak bahsettigi bu “ilerleme”, tarihin bize bildirdigi, ama güvenilir olmayan, kaybolabilen bu “ilerleme” neden ibarettir? Onsoz 11 Bu sorunun yamh da açlk oldugu kadar anlamhdlr: Fisher’in ve hepimizin aklma gelen ilerleme, ahlakbilimsel, ahlaksai bir ilerlemedir. Daha Yeni Ahit’te vaat edilmi~ olan dünya ban~ma yóneliktir: Devletlerde -hem içlerinde hem de dl~ ili~­ kilerinde- her türden ~iddet eyleminin ortadan kalkmasma yóneliktir. Uygar bir insan toplumuna, hukuk devletine ve ban~l ayakta tuhnak için bütün hukuk devletlerinin birlik olu~turmasma yónelik bir ilerlemedir. Kant’a gore bu, ahlaksal odevimizdir: lyi niyetli bütün insanlann yükümlü olduklan ódevdir; tarihin ónüne koymamlz gereken hedeftir. Nükleer silahlann bulunmasmdan bu yana zorunIu bir hedeftir. (Günümüzde uygar devletler daha güçlü durumda olduklanndan) bu hedefin ónü açlk olmakla kalmaJ11p ula~ümasl da zorunludur. Nükleer silahlann varhgmdan dolaYl bu, insanhgm ve uygarhgm devaml için giri~ünde bulunmaya hazlr olan herkes için zorun1u bir hedeftir. Çünkü bunun alternatifi, yok ehnedir. Bu hedef aslmda Roma imparatorlugu’nda Augustinus dóneminden ve Yeni Ahit’ten kaynaklanmaktadlr: EI in terra pax hominibus bonae valuntatis – iyi niyetli bütün insanlar için dünya ban~1. (Ama ~óyle de çevrilebilir: “Iyi niyetli bütün insanlarm elde etmesi gereken dünya ban~l”). Kellogg Pakh’yla sonuçlanan Birinci Dünya Sava~l vah~etinden ve Birle~rni~ Mi11etler’in kurulmaslyla sonuçlanan Ikinci Dünya Sava~l vah~etinden, bütün iyi niyet1i insanlardan olu~an ve yeterli güçteki bir politik hareket ortaya çlkml~hr. Ancak Fisher diyor ki, “bir neslin elde ettikleri, bir sonraki tarafmdan kaybedilebilir.” Ve kaybedildi de. Onu yeniden kazanmahYlz. Odevlerimiz hakkmda yeniden dü~ünmeliyiz. Politikacüanmlza da sorumluluklanmn ólümleriyle (veya istifalanyla) sona ermedigini hahrlatmahYlz. Kenley, 12 Temmuz 1994 K.R.p. I. DOGA HAKKINDAKÍ BÍLGÍNÍN SORUNLARI 1. Geli§im KUraml ve Mantlk Bakzmmdan Bilim Ogretisi* Bu konu~mamda sizlere sunmak istedigim ana tezim ~u ~ekilde ifade edilebilir: Hem doga bilimleri hem de sosyal bilimler hep problemlerden yola çlkar; Yunan filozoflannm dedikleri gibi bir ~eylerin meraklmlzl uyandlrmasmdan. Bilimler bu problemlerin çozümü için temelde, saghkh bir insan manhg,yla aym yontemi kullamrlar: Deneme ve yanzlma yontemini. Daha kesin bir ifadeyle bu, deneme amaclyla problemimiz için çozümler ortaya ahna ve yanh~ çozümleri hatah olduklarmdan dolay’ ortadan kaldmna yontemidir. Bu yontem, çok say,daki deneme amaçlz çozümle çah~mayl varsayar. Birbiri ardma çozümler denenir ve ortadan kaldmhr. Temelde bu yontem mantIksal olarak mümkün olan tek yol gibi gorünür. Bu, bir problem çozmeye çah~rrken daha dü~ük seviyedeki bir organizmamn, hatta tekhücreli bir amibin bile kullandlgl bir yoldur. Bu durumda, rahatslzhk veren bir problemden kurtulmaya çah~an organizmanm yaphgl deneme hareketleri soz konusudur. Daha yüksek seviyedeki organizmalar deneme ve yamlma araC1hglyla belli bir problemin nasIl çozülecegini ogrenebilirler. Onlann da deneme hareketleri -ruhsal deneme hareketleri- yaphg,m soyleyebiliriz. Ogrenmek, ozünde, ta ki problemi çozen biri bulunana kadar, bir deneme hareketinin ardmdan digerinin yapIlmasmdan olu~ur. Bir hayvanm ba- ~anh bir çozümünü, bir beklentiyle, dolay,s’yla bir hipotez ya da * 7 Mart 1972′ de NDR’ de (Kuzey Almanya Radyosu) yapIlan radyo konu~masl. 16 Hayat Problem Çozmektir kuramla kar~!la~hrabiliriz; çünkü hayvamn bu daVram~l bize, (bilinçsizce ya da içgüdüsel olarak da olsa) benzer bir durumda aym deneme eylemlerinin bu problemi yine çozecegini bekledi- !;ini gostermektedir. Hayvan ve hatta bitki davram~larmm, organizmalarm kurallara veya yasalara uymaya prograrn1anrm~ oldugunu gosterdigini soyleyebiliriz. Çevrelerinde kurallara veya yasalara uygunluk beklerler, bu beklentilerin çogunun ise genetik olarak ko- ~ullanml~, yani dogu~tan oldugunu tahrnin ediyorum. Problem, bir hayvan için, bir beklenti bo~a ç!ldlgmda meydana gelir. Bunun sonucunda, bo~a çlkan beklentinin yerine yenisini koyma amaclyla yap!lan deneme hareketleri ortaya çlkar. Bir organizma, beklentileri çok slk bo~a çlkarsa, }’lkihr. Problemi çozemediginden yok olur. $imdiye kadar deneme ve yamlma ile ogrenme hakkmda soylediklerimi, üç a~amah bir ~emada ozetlemek istiyorum. $ema ~u üç a~amadan olu~maktadlr: 1. Problem; 2. Çozüm denemelerí; 3. Orladan kaldzrma; $emamlzm ilk a~amasl problemdír. Problem, herhangi bir rahatslzhk, ya dogu~tan gelen beklentilerde, ya da deneme ve yamlma ile ke~fedilmi~ veya ogrenilrni~ olan beklentilerde bir rahatslzhk ortaya çlkllgmda meydana gelir. $emarmzm ikinci a~amasl çozüm denemelerí, yani problemí çozme giri~irn1eri a~amasldlr. $emarmzm üçüncü a~amasl ise ba~anslz çozüm denemelerinin orladan kaldmlmasmdan veya yok edilmesinden olu~ur. Bu üç a~amah ~emanm ozünde yatan, çogulcu olmaSldlT: Ílk a~ama, yani problem, tekil olarak kar~lmlza Çlkabilir, ama ikinci a~amada, yani benim çogul olarak adlandlTdlglm “çozüm denemeleri” çlkamaz. Hayvan deneylerinde bile deneme hareketlerinden bahsediyoruz, “deneme hareketleri” ise çoguldur. Tek bir hareketi bir deneme hareketi diye adlandlrmak fazla anlarn11 olmazdl. ikinci a~amadaki çozüm denemeleri oyleyse deneme eylemleridir, dola}’lslyla çok say,dad,rlar ve ~emamlzm üçüncü a§amasmda orladan kaldzrma sürecínden geçerler. L Doga Hakkmdaki Bilginin Sorunlan 17 Üçüncü a§ama olan ortadan kaldzrma negatiftir: Ortadan kaldlrma, aslmda yanzlgzlarm ortadan kaldmlmasl demektir. Ba§ans1Z veya hatah bir çiizüm denemesi ortadan kaldmldli9-nda, problem çiizülmeden ortada kahr ve yeni çiizüm denemelerine yol açar. Peki bir çiizüm denemesi sonuçta ba§anh oldugunda neler olur? iki §ey olur: Birincisi, ba§anh çiizüm denemesi ii{;renilir; hayvanlarda genellikle §iiyle olur: Benzer bir problem tekrar ortaya çlkhgmda eski deneme hareketleri, ba§anSlz olanlar da dahil olmak üzere daha iinceki slralamayla klsaca deginilerek yinelenir; biiylece ba§anh çiizüm denemesine kadar bütün denemeler sIra dan geçirilir.