Leo Damrosch – Jean Jacques Rousseau

“Vue de la Ville de Geneve, ” Jean-Ben jamin Laborde. Tableaux topographiques, pittoresques, physiques, historiques, moraux, politiques, litteraires de la Suisse (Paris: Clousier, 1 780-1 786). Houghton Kütüphanesi’nin izniyle, Harvard Üniversitesi, tasnif numarası Swi 607. 80′:·. -Isaac Rousseau, fildişi üstüne anonim minyatür. Bibliotheque Publique et Universitaire, Cenevre. -Saint-Gervais’deki Coutance Meydanı. Gravür: C.G. Geissler. Bibliotheque Publique et Universitaire, Cenevre. -Rousseau’nun çocukluğunun geçtiği evin bulunduğu yer. Fotoğraf: Leo Damrosch. -“Sukemeri !” Gravür: N.A.

Monsiaux’u takiben LL. Choffard. Les Oeuvres de ].]. Rousseau (Paris: Didot, 1 801) . Houghton Kütüphanesi’nin izniyle, Harvard Üniversitesi, tasnif numarası FL 602.01. -Rousseau Adası’ndaki Rousseau heykeli. Fotoğraf: Leo Damrosch. -Rousseau’nun Avrupa’sı. Harita: Jacques Chazaud. -Kaderi Değiştiren Karşılaşma Noktası. Fotoğraf: Leo Damrosch. -Torino’daki misafirhanenin kapısı. Fotoğraf: Leo Damrosch.

-“Vue Generale de Chambery. ” Yağlıboya resim: Joseph François .Ylarie de Martinel. Phototheque des Musees d’Art et d’Histoire de Chambery. -Les Charmettes’in Tepeden Görünümü. Fotoğraf: Leo Damrosch. -Les Charmettes. Fotoğraf: Leo Damrosch. -Denis Diderot. Terra-cotta büst: Jean Ant cine Houdon. Louvre, Paris. Fotoğraf: Reunion des Musees Nationaux, Art Resource, New York. -Rousseau Venedik’teki Fransız büyükelçisinin katipliğini yaparken, anonim resim. Bibliotheque Publique et Universitaire, Cenevre. X JEAN-JACQUES ROUSSEAU -“Portrait de Jean-Jacques Rousseau.

” Pastel boya resim: MauriceQuentin de La Tour. lnv. Lt5, Musee Antoine Lecuyer, Saint-Quentin, Fransa. -Paris Bölgesi. Harita: Jacques Chazaud. -“Portrait de Mme d’Epinay.” Jean-Etienne Liotard. Musee d’ Art et d’Histoire (Cabinet des Desseins), Cenevre. Fotoğraf: Yves Siza. -“Vue de l’Hermitage a Montmorency du Côte du Jardin.” Charles Philibert, Kont Lasteyrie. Vue de Differentes Habitations de ].]. Rousseau … pour faire Suite a ses Oeuvres (Paris, 1819). Baskı ve Grafik Sanatlar Bölümü, Houghton Kütüphanesi, Harvard Üniversitesi Kütüphanesi, tasnif numarası Typ 8 1 5.

19.5125. -D’Houdetot Kontesi, anonim gravür. Bibliotheque Nationale, Paris: Cabinet des Estampes. -“Maison appellee le petit mont Louis.” Charles Philibert, Kont Lasteyrie. Vue de Dif(erentes Habitations de ].]. Rousseau … pour faire Suite a ses Oeuvres (Paris, 1819). Baskı ve Grafik Sanatlar Bölümü, Houghton Kütüphanesi, Harvard Üniversitesi Kütüphanesi, tasnif numarası Typ 8 1 5.1 9.5125. -Donjon. Fotoğraf: Leo Damrosch. -“La Marechale de Luxembourg.

” Anonim gravür. Musee JeanJacques Rousseau, Montmorency, Fransa. -Rousseau Montmorency’de; Jean Houel’in karakalem çiziminin litografik kopyası. Les Portraits de ]ean-jacques Rousseau (Paris: Leroux, 191 3 ), plaka 14. -“Monuments Des Anciennes Amours ” Rousseau, Lettres de Deux Amans, Habitans d’une Petite Vi/le (Amsterdam: Rey, 1 763). Houghton Kütüphanesi’nin izniyle, Harvard Üniversitesi, ta snif numarası FC7.R7628N.1 763. -“Vue du viiiage de Clarens, ” Jean-Benjamin Laborde. Tableaux topographiques, pittoresques, physiques, historiques, moraux, politiques, litteraires de la Suisse (Paris: Clousier, 1 780-1 786). Houghton Kütüphanesi’nin izniyle, Harvard Üniversitesi, tasnif numarası Swi 607. 80. -“Jean-Jacques Rousseau decrete de prise de corps par le Parlement, apres la Publication de /’Emi/e, prend conge a Montmorency en 1 762 de la Famille du Marechal de Luxembourg, ” Claude Jacquand. Bibliotheque Publique et Universitaire, Neuchatel, İsviçre. İli üstrasyonlar Xİ -Mareşal George Keith, anonim portre.

Musee d’ Art et d’Histoire, Neuchatel, İsviçre. -Val de Travers. Fotoğraf: Leo Damrosch. -“Vue du Viiiage de Moutiers-Travers,” Jean Benjamin Laborde. Tableaux topographiques, pittoresques, physiques, historiques, moraux, politiques, litteraires de la Suisse (Paris: Clousier, 1 780-1 786). Houghton Kütüphanesi’nin izniyle, Harvard Üniversitesi, tasnif numarası Swi 607.8o�-pf. -Rousseau’nun Balkonu. Fotoğraf: Leo Damrosch. -Pierre-Alexandre Du Peyrou, anonim portre. Bibliotheque Publique et Universitaire, Neuchatel, İsviçre. -Le Chasseron’dan Manzara. Fotoğraf: Leo Damrosch. -“Pervenche, ricin, chanvre.” La Botanique de ].

]. Rousseau; ornee de soixante-cinq planches, imprimes en couleurs d’apres fes peintures de P.J. Redoute (Paris: Delachaussee, 1 805 ). Houghton Kütüphanesi’nin izniyle, Harvard Üniversitesi, tasnif numarası FL6062.3 *PF. -Saint-Pierre Adası’ndaki ev. Fotoğraf: Leo Damrosch. -“Comme j’etois fier d’etre leur pilote et leur guide! ” Gravür: N.A. Monsiaux’u takiben L.M. Halbou. Les Oeuvres de ].].

Rousseau (Paris: Didot, 1 801) . Houghton Kütüphanesi’nin izniyle, Harvard Üniversitesi, tasnif numarası FL 602.01. -” Interieur de la chambre Rousseau a l’İsle de St.-Pierre.” Charles Philibert, Kont Lasteyrie. Vue de Dif{erentes Habitations de ].]. Rousseau … pour faire Suite a ses Oeuvres (Paris, 1 8 19). Baskı ve Grafik Sanatlar Bölümü, Houghton Kütüphanesi, Harvard Üniversitesi Kütüphanesi, tasnif numarası Typ 8 1 5.19.5 125. -David Hume. Portre: Louis Carrogis de Carmotelle. The Scottish )Jational Portrait Gallery, Edinburgh.

-Wootton Köşkü. Gravür: Samuel Williams. William Howitt, Visits to Remarkable Places ( Londra: Longman, 1 840). -Weaver Tepesi’nden Wootton. Fotoğraf: Leo Damrosch. -Rousseau. Portre: Allan Ramsay’i takiben Richard Purcell. The Scottish National Portrait Gallery, Edinburgh. -Trye’deki şato. Fotoğraf: Leo Damrosch. -Trye’deki Rousseau anıtı. Fotoğraf: Leo Damrosch. -Monquin çiftliği. Fotoğraf: Leo Damrosch. Xİİ JEAN-JACQUES ROUSSEAU -“Maison habitee par J.

J. Rousseau a Paris.” Charles Philibert, Kont Lasteyrie. Vue de Dif(erentes Habitations de ].]. Rousseau … pour faire Suite a ses Oeuvres (Paris, 1819 ). Baskı ve Grafik Sanatlar Bölümü, Houghton Kütüphanesi, Harvard Üniversitesi Kütüphanesi, tasnif numarası Typ 8 1 5.1 9.5 1 25. -Hayatının ileri safhalarındaki Rousseau. Les Oeuvres de ].]. Rousseau (Paris: Didot, 1 80 1 ) . Houghton Kütüphanesi’nin izniyle, Harvard Üniversitesi, tasnif numarası FL 602.0 1.

-“Rousseau herborisant, ” Frederic Mayer. Musee Jean-Jacques Rousseau, Môtiers (Jean-Jacques Rousseau Derneği, Neuchatel, İsviçre). -“Monuments des Anciennes Amours.” Gravür: Merigot Fils. Promenade, ou Itineraire des Jardins d’Ermenonville (Paris: Merigot pere, 1788). Baskı ve Grafik Sanatlar Bölümü, Houghton Kütüphanesi, Harvard Üniversitesi Kütüphanesi, tasnif numarası Typ 715.88.427. -Ölümünün ardından Rousseau’nun yüzünden alçı ile alınan maske. Jean Antoine Houdon. Bibliotheque Publique et Universitaire, Cenevre. -Rousseau’nun Poplars Adası’ndaki mezarı. Fotoğraf: Leo Damrosch. -” Allegorie Revolutionnaire .” N.

H. Jeaurat de Berry. Musee Carnavalet, Paris, © Phototheque des Musees de la Ville de Paris. Önsöz J EAN-JACQUES ROUSSEAU nefret ettiği çıraklığı bırakıp kaçan, sonraki yirmi yılı arada sırada girdiği düşük seviyeli işler dışında aylaklıkla geçiren ve otuzlarına gelene dek hiçbir gelecek vaat etmiyormuş gibi görünen bir delikanlıydı. Ancak işte o zaman, kendini en yakından tanıyanları bile şaşırtarak, döneminin ve ileride anlaşılacağı üzere modern dünyanın en etkili yazarlarından biri haline geldi. O dönemde ve daha sonra yaşayan ünlü yazarların birçoğunun aksine, bir gün bile okula gitmemiş ve özünde kendi kendini eğitmiş bir insan olması, başarısını daha da şaşırtıcı kılıyordu. Aralarında en çok Toplum Sözleşmesi’nin tanındığı şaşırtıcı ölçüde özgün kitaplarında, Amerika’nın Kurucu Babaları’nı ve Fransız devrimcilerini derinden etkileyen politik bir kurarn geliştirdi, modern antropoloj inin ortaya çıkmasına katkıda bulundu ve günümüzde de ilham kaynağı olma özelliğini koruyan düşündürücü bir eğitim kavramı ortaya koydu. Ömür boyu yaşadığı duyguların izini, kendini biçimlendiren deneyimlere dek sürdüğü ve görünürdeki çelişkilerin altında derin bir benlik bütünlüğü bulduğu itiraflar adlı eseri, gerçek anlamda otobiyografi türünü doğurdu; modern psikoloji ona çok şey borçludur. Ne var ki Rousseau büyük bir etki yaratmış olmasına rağmen herhangi bir ekol kurmadı ve yazılarını yayımladığına sonradan pişman oldu. Üstelik kitapları son derece ilgi çekici olsa da, o dönemde ve sonrasında yaşayan insanların birçoğunun çelişki olarak nitelendirdiği paradokstarla doluydu. Rousseau Toplum Sözleşmesi’nde, her bireyin “genel irade” ile doyurucu bir bütünlük içinde yaşadığı bir toplumu savunmuş olsa da, kuramı, modern totalitarizmin rahatsız edici bir habercisi gibi görülebilir. Rousseau çocukların doğal eğilimlerine göre gelişmesine ve eğitim görmesine olanak tanınması gerektiğini düşünüyordu, XİV JEAN-JACQUES ROUSSEAU ama Emi/e adlı eserinde bu hedefe, öğrencisinin yanıtlarını kurnazca manipüle eden bir öğretmen aracılığıyla ulaşılıyordu. Üstelik Rousseau kendi çocuklarını doğar doğmaz yerimhaneye bıraktı. Ayrıca toplumsal eşitliği dahice savunmasına rağmen, aristokratlada yakın arkadaşlıklar kurdu; kadınların itaatkarlığı konusunda ise kendi dönemine göre bile modası geçmiş görüşlere sahipti. Rousseau’nun çağdaşlarının, onun yazılarındaki paradoksların farkında olduğunu söylemek hafif kalır.

Eleştirmenler, 1750’lerin başında yayımlanan ilk eserlerinden, ölümünden sonra, yani 1 780’lerde yayımlanan eserlerine dek bu konuyu devamlı gündeme getirdiler. Eleştiriler genellikle, Rousseau’nun sürükleyici nesir tarzının, paradokslarının kofluğunu maskeiediği ve diğer yazarların, özellikle de Voltaire’in, ondan çok daha derin düşünürler olduğu yönündeydi. Rousseau’nun kendisi de bu eleştirilerin gayet iyi farkındaydı, ama bütün eserlerinin arkasındaki dürtü, deneyimlerimizin vazgeçilmez bir parçası gibi görünen çelişkilerle yüzleşrnek konusundaki kararlılığıydı. Çelişkilerden arınmış kurarnlar ortaya koymak kolaydır, ama çelişkilerin kendisinden kurtulmak o kadar kolay değildir. Rousseau’nun döneminden itibaren iki yüz yıl boyunca sürdürülen çalışmalar, elbette onun sorularını yanıtlamanın yeni yollarını da beraberinde getirdi. Jean Starobinski’nin belirttiği gibi, ” Rousseau’nun düşüncelerini anlamak için bir Kant, duygularını anlamak için ise bir Freud gerekiyordu.” Ancak bu sorular önemini hala korumaktadır ve Freud’un, Rousseau’nun açtığı yolda ilerlemiş olduğu kuşku götürmezdir. Voltaire’e gelince; onun, düşüncelerini büyük ölçüde başkalarından alıp türeterek halka sevdiren, zeki ve üretken bir insan olduğu, bugün açık bir biçimde görülmektedir. Döneminin en yaratıcı düşünürü Rousseau’ydu – öyle yaratıcıydı ki, o çağda yaşayan insanların birçoğu onun düşüncelerinin kudretini takdir etmeyi başaramadı. Rousseau, Emile’de çok güzel ifade etmiştir: ” Önyargılarla dolu bir insan olmaktansa, paradokslada dolu bir insan olmayı tercih ederim.” Önyargılar, insanın sosyal çevresiyle anlaşmasını kolaylaştıran ve kendini rahat hissetmesini sağlayan ortak varsayımlardır. Rousseau, kendimizle ve çevremizle barışık olmamızın neden bu denli zor olduğunu anlamak için toplumun bizi donattığı varsayımların ötesine erişmek istiyordu. Yazarların birçoğu, yaşamlarının okuyucuları ilgilendirmediğini ısrarla belirtir. Rousseau onlardan biri değildi. Yazılarının doğrudan hayat tec- Ön söz xv rübelerinin eseri olduğunu düşünüyordu; diğer yandan, benlik ve güdüler konusundaki içgörüleri, her sayfası tutkuyla dolup taşan önemli kuramsal eserlerine ışık tutmaktaydı.

Rousseau’nun bir düşünür olarak bıraktığı miras ne denli güçlü olursa olsun, ondan sonra gelenleri – yazılarını hiç okumamış olanları bile – daha çok etkileyen, onun oluşturduğu örnekti. Rousseau her şeyden önce sorgulayan, hayatın ona sunduklarıyla yetinmeyi kabullenmeyen ve önce yakalayıp ardından reddettiği başarıdan daha derin şeyler arzulayan bir insandı. Elli yaşındayken şöyle yazdı: “İçimde hiçbir şeyin dolduramadığı açıklanamaz bir boşluk buldum, hakkında hiçbir fikrimin olmadığı, ama yine de ihtiyaç duyduğum başka türlü bir mutluluğa karşı beslediğim yürekten bir özlem. ” Oluşturduğu örneğin insanlar için, yani kendi ifadesiyle semblables ( benzerleri) için faydalı olacağına inanıyordu. Rousseau’nun hayat hikayesini anlatmaya yönelik bu yeni girişimin, onun bu inancını haklı çıkarmasını umuyorum. Rousseau’nun biyografisini kaleme alan her insan, belirsizlikler karşısında olduğu kadar, otobiyografik malzemenin bolluğu karşısında da zorlanır. Rousseau, itiraflar’ın üçte birini tamamen hayatının ilk yirmi yılına, yani kendinden önce gelenlerin ve çağdaşlarının birkaç sayfada geçiştireceği bir döneme ayırmıştır. Günümüzde bir insanın ilk hayat deneyimlerinin büyük bir önem taşıdığını sorgulamadan kabulleniyoruz; bize bu şekilde düşünmeyi Rousseau’nun öğrettiğini söylemek mübalağa olmaz. Ancak hayatının o dönemine ilişkin bildiklerimiz büyük ölçüde kendisinin çok daha sonraları kaleme aldığı anılardan kaynaklanmaktadır; bu anıları ünlü bir romancı olduğunda yazmış ve hikayesini, aslında her iyi otobiyografi yazarının yapması gerektiği gibi, · edebi bir üslupla anlatmıştır. Bu da Rousseau’nun gayet iyi anladığı bir şeydi. “İnsanın hayatını kendinden başkası yazamaz; iç dünyasını ve gerçek hayatını yalnızca kendisi bilir,” demiş olsa da, “İnsan hayatını yaz.ırken maskeler, bize ‘hayat hikayesi’ adı altında savunmasını sunar,” -:liye eklemiştir. Rousseau hayatının son yıllarında, aslında aktarabileceği :ek gerçeğin, kendini anlamaya yönelik çabalarına ilişkin gerçek olduğunu :-ile kabul etmiştir. “Delfi’deki tapınakta bulunan ‘kendini tanı’ ilkesini :-:.ıyata geçirmek, İtiraflar’ı yazarken sandığım kadar kolay olmadı.

” Be­ ::mlediği olayların ve ilişkilerin birçoğu, onunkilerden farklı ve hatta ._-.nunkilerle çelişen yorumlara davetiye çıkarır. Yine de biz bu yorumları, XVİ JEAN-JACQUES ROUSSEAU Rousseau’nun kendisi, sunduğu kanıtların öneminin farkında olduğu ve kendi güdülerini ve davranışlarını anlamak amacıyla araçlar geliştirmeye başlamış olduğu için yapabiliyoruz. Kanıt ve yorum meselelerinin hepsinin altında, en derin mesele yatar; Rousseau’nun kişiliği ve bunun eserleriyle ilişkisi. Rousseau arayışta olan yalnız bir kişilik olarak karşımıza çıkar, ama yalnızlık her zaman cazip bir şey değildir ve insanların birçoğu onun kişiliğini çileden çıkarıcı bulmuştur. Rousseau çevresindekilerden çok şey bekleyen, gündelik davranışlarıyla çatışan soylu bir öz-imaja sahip saati saatine uymayan, güvenilmez bir insandı. Zor bir arkadaş, düş kırıklığına yol açan bir sevgili ve çekilmez bir çalışandı. Ancak en derin içgörüleri düş kırıklıklarından, büsranlarından ve ruhsal tutarsızlıklarından kaynaklandı; yazıları gündelik yaşamın içinden yükselen dağ zirveleri gibiydi. Rousseau büyük bir dahiydi, ama dehası yıllarca derinlerde gömülü kaldı; dehasını anlamak ve serbest bırakmak için gösterdiği çaba, dünyaya sunduğu içgörülerinden ayrılamaz. Birinci sınıfiara yönelik seminerlerden tutun da, yetişkinlere yönelik derslere kadar, farklı seviyelerde öğrencilerle birlikte yıllarca Rousseau’nun yazılarını incelemek, onun düşüncelerinin güncelliğini ve gücünü koruduğuna, bu düşüncelerin onun hayatında meydana çıkış biçiminin, anlatılınaya değer bir hikaye olduğuna inanınama yol açtı. Rousseau’nun en derin kaygısı, insanın içindeki duygularla, dışarıdan gelen toplumsal baskılar arasındaki sancılı uyumsuzluktu ve bu kişisel uyumsuzluğun farklı çeşitlerinin genel anlamda kültürümüzü etkilediğini görmüştü. Doğal durumun yitirilmesine ilişkin düşünceleri, toplumun bütün üyelerinin paylaştığı bir toplum sözleşmesine ilişkin düşleri, cinsel politikaya ilişkin kaygıları ve ruhsal bütünlüğe ilişkin özlemleri tamamen kendi deneyimlerine dayanıyordu ve bunu biliyordu. Hayatının genellikle zorluklarla ve sıkıntılarla dolu olması, onu daha derin bir anlam arayışına yöneltti; hayatının sonlarına doğru gitgide daha çok paranoya ya sürüklenmesine rağmen, yazıları sağduyu ve muhakeme bakımından gerçek birer başarıdır. Benim amacım, Rousseau’nun olağanüstü özgün yazılarını, bu yazıları meydana getiren çalkantılı hayat hikayesiyle birleştirmek; mümkün olduğunca onun kendi kelimelerine ve onu tanıyanların kelimelerine yer vermek, modern çalışmaların sağladığı içgörüleri genel okuyucu kitlesine Ön söz XVİİ ulaştırmak ve onun düşüncelerinin insanları neden böylesine heyecanlandırdığına ilişkin önermelerde bulunmak.

Siyaset bilimci Maurice Cranston’ın klasik İngilizce biyografisi son derece detaylı olmasına rağmen, Rousseau’nun deneyimlerinin garip yönlerini neredeyse kasten göz ardı ediyor. Ayrıca Cranston üçüncü ve son cildi tamamlayamadan öldüğü için, Rousseau’nun hayatının son on yılı eserlerinde hiç yer almıyor. En önemlisi ise, Cranston, Rousseau’nun güdülerine ve çelişkilerine ışık tutan başarılı araştırmacıların yorumlarından hemen hemen hiç bahsetmiyor. Raymond Trousson’un klasik Fransızca biyografisi çok daha fazla bilgi barındırıyor ama Fransız eğitim sistemi göz önünde bulundurulursa, doğal olarak Rousseau’ya önceden aşİna olunduğu varsayılarak kaleme alınmış, ayrıca çevirisi de bulunmuyor. Rousseau’nun biyografisini yazan bir insanın inceleyebileceği olağanüstü kaynaklar mevcut. Önemli araştırmacıların açıklamalarını içeren Ouevres Completes, muhteşem Plt�iade baskısında on bin sayfayı kaplıyor. Rousseau’nun kendi mektuplarına ilaveten çağdaşlarına ait yüzlerce metni ve belgeyi içeren elli ciltlik Correspondance Complete, R.A. Leigh’in yalnız başına gerçekleştirdiği büyük bir başarı; içeriği, bütünlüğü ve başından sonuna dek barındırdığı bilgilerle insanda büyük bir hayranlık uyandırıyor. Ben yorumlarda ve detaylarda, diğer yazariara oranla daha kapsamlı olarak faydalandığım bu diziye minnettarlık duyuyorum. Daha yakın bir zamanda ise, ikisinin de editörlüğünü Raymond Trousson ile Frederic S. Eigeldinger’in üstlendiği iki önemli eser yayımlandı; geniş kapsamlı Dictionnaire de ]ean-jacques Rousseau ve ]ean-Jacques Rousseau au ]oıır le ]our adlı kronoloj i. Ayrıca Rousseau’ya dair yüzlerce makaleden ve kitaptan faydalandım; notları referanslada doldurmamaya gayret etmiş olsam da, borçlu olduğumu bildiğim belirli eserleri belirttim. Bu eserlerden bazıları herkesçe biliniyor, örneğin elli yılın ardından Rousseau’ya dair en iyi çalışma olma özelliğini koruyan, Jean Starobinski’nin Jean-jacques Rousseau: La Transparence et l’Obstacle adlı eseri ve Arthur Melzer’in Rousseau’nun düşüncelerine genel bir bakış yönelttiği The Natural Goodness of Man adlı eseri. Daha az tanınan eserler de çok faydalı oldu, örneğin Pierre-Paul Clement’in psikolojik çalışması ]ean-jacques Rousseau: De l’Eros Coupable a l’Eros Glorieux; Benoit Mely’nin Rousseau’nun mali durumunu ve hamileriyle ilişkilerini incelediği jean -jacques Rousseau: xv iii JEAN-JACQUES ROUSSEAU Un Intellectuel en Rupture adlı eseri ve Frederic S_ Eigeldinger’in çok önemli bir dönemdeki olayları ve ilişkileri ele aldığı “Des Pierres dans mon fardin “: Les Annees Neuchatelois de].

] Rousseau et la Crise de 1765 adlı eseri. Ancak her şeyin ötesinde, Rousseau’nun kendi sesini duyurmaya gayret ettim. Kısa pasaj lar orijinaline sadık kalmak bakımından farklı görüşler barındıran değişik stillerle alıntılandığında anlam kaybına uğradığı için, kitabın başından sonuna kadar kendi çevirilerime yer verdim.

.