Nigel Warburton – A’dan Z’ye Düşünmek

Bu kitap ele§tirel dü§ünmeye bir giri§ niteliğindedir. Herhangi bir konuda net bir §ekilde dü§ünmeyi sağlayan temel araçları tanıtır. Anlatılan konular ve teknikler net dü§ünmeyi gerektiren herhangi bir alanda kullanılabilir; akademik alanların hepsinde doğrudan uygulandıkları gibi, hayatın her alanında, ki§ilerin vardıkları sonuçları desteklemek için nedenler ve kanıtlar öne sürdükleri her durumda kullanılabilir. Maddeler dört ana gruba indirgenebilir. Bunlardan ilki, tanıtlamada yaygın olarak kullanılan suç ortaklığı hamlesi tarzı, bilindik hamlelerdir. İkinci grupta, bağıntı ile nedenin karı§tırılması ve Van Gogh yanıltmacası gibi yanıltıcı uslamlama yanlı§larını içeren maddeler bulunmaktadır. Üçüncü grupta, aralarında varsayımlar üzerine konu§mayalım hamlesi ile siyasetçi yanıtı gibi maddelerin bulunduğu ikna ve tartı§­ madan kaçınma teknikleri vardır. Son grupta ise ham hayalcilik gibi net dü§ünmeye engel olan psikolojik etkenlerin incelendiği maddeler bulunur. Bütün maddeler bu kategorilere tam olarak oturmasa da, çoğu böyle 18 lı:DIW Z’YE DÜŞÜNMEK sınıflandırılabilir. Her maddenin altında kısa bir açıklama ve genellikle örnekler bulunmakta. Örnek verilmesinin nedeni, bir hamle ya da tekniğin çok -çeşitli durumlarda nasıl kullanılabildiğini göstermek içindir. Ama en zor hamle, kitaptaki örneklerden gerçek yaşamda karşılaştığınız durumlara yapmanız gereken geçiş hamlesidir. Kitap boyunca vurguladığım gibi, net düşünebilmek için bir durumun özel koşullarına ve bağlamına duyarlı olmak gerekir. Bu kitap nasıl kullanılmalı? Kitabı edilgen bir biçimde özümserseniz, büyük olasılıkla net düşünme yeteneğinizi fazla geliştiremezsiniz; bütün mesele bu fikirleri yeni durumlara uygulayabilmektir. Kitap, baştan sona, bazı maddeler seçilerek, veya üzerinde uzun süre düşünülerek okunabileceği gibi, bir kütüphane rafında danışma kitabı olarak da tutulabilir.

Ancak sanırım en iyi okuma biçimi, ilk olarak ilgilendiğiniz bir madde ile başlayıp sonra da bu maddenin gönderme yaptığı diğer maddeleri okumaktır. Böylece konular arasındaki bağıntıları daha iyi görebilirsiniz. İkinci baskıya il�kin birkaç söz İkinci baskıya aşağıdaki yeni maddeleri ekledim: Çıkışı_ olmayan durum, döngüsel tanım, koşullu önermeler, zıtlık, karşıt örnek, domino etkisi, benzemezlik, kuralın istisnası, akrabalık terimi, hipotez, çıkmak/çıkarmak, Ockham’ın usturası, paradoks, Sokrates yanıltmacası, “bu bir değer yargısı” ve atasözü gerçeği. Ayrıca maddeler arası göndermeleri zenginleştirdim, var olan bazı maddeleri yeniden gözden geçirip düzelttim ve okuma listesine yeni kitaplar ekledim. Okuma listesi Piyasada eleştirel düşünmeyi geliştirdiğini öne süren birçok yayın bulunmakta. Ne yazık ki, bunların birçoğu yalnızca kendi yazarlarının sınırlı eleştirel düşünme yeteneğini ortaya koyuyor. Ama yine de bazı çok değerli istisnalar var. Bu kitabı yazarken çok yararlandığım aşağıdaki kitapları okumanızı öneririm. A’DAN Z’YE DÜŞÜNMEK 1 9 lrving M. Copi ve Cari Cohen, Introduction to Logic (X. baskı, New Jersey: Prentice Hall, 1998). CD-Rom ile birlikte satılan çok iyi bir mantık kitabı. Son derece net, ilginç ve kapsamlı. İçinde birçok değişik örnek var. Aslında temel olarak biçimsel mantık konusuna bir giriş niteliğinde, ama içinde benim kitabımda bulacağınız eleştirel düşünme tarzını ele alan çok önemli bölümler var.

Alec Fisher, The Logic of Real Arguments (Cambridge: Cambridge University Press, 1988). Anthony Flew, Thinking About Thinking (Londra: Fontana, 1975). Oswald Hanfling, Uses and Abuses of Argument (Milton Keynes: Open University Press, 1978). Bu kitap, Open University Arts Foundation Course, AlOl’in ders kitaplarından biriydi. Kütüphanelerden alınabilir. J. L. Mackie, ‘Fallacies’ başlıklı ansiklopedi maddesi. Paul Edwards (yay. haz.), The Encyclopedia of Philosophy (Londra: Macmillan, 1967). Anne Thomson, Critical Reasoning (Londra: Routledge, 1996). Bu kitaptaki alıştırmalar eleştirel düşünceyi geliştirmek açısından çok yararlı. Bu yeteneğin ahlaki konulara uygulanmasını görmek için yine onun Critical Reasoning in Ethics (Londra: Routledge, 1999) başlıklı kitabına danışabilirsiniz. R.

H. Thouless, Straight and Crooked Thinking (gözden geçirilmiş yeni baskı, Londra: Pan, 197 4). Douglass N. Walton, Informal Logic (Cambridge: Cambridge University Press, 1989). Anthony Weston, A Rulebook far Arguments (ikinci baskı, lndianapolis: Hackett, 1992). Çok yararlı bulduğum ama biraz daha ileri düzey bir kitap da C. L. Hamblin’in Fallacies (Londra: Methuen, 1970) adlı kitabı. Felsefeye meraklıysanız, hiç felsefe dersi almamış olanlar için hazırladığım Philosophy: the Basics (üçüncü baskı, Londra: Routledge, 1999) ve onunla birlikte okunması gereken Philosophy: Basic Readings (Londra: Routledge, 1999) ile Philosophy: the Classics (Londra: Routledge, 1998) adlı kitaplarımı okuyabilirsiniz. Her üç kitapta da ayrıntılı olarak önerilmiş okuma listeleri bulunmaktadır. The Open University, A’dan Z’ye Düşünmek’in ders kitabı olarak kullanıldığı A211 Philosophy and the Human Situation gibi birçok uzaktan öğretim dersi açmaktadır. Bu ve benzeri derslere ili§kin bilgi edinmek için aşağıdaki adrese yazabilirsiniz: Central Enquiry Service, The Open University, PO Box 200, Milton Keynes, MK7 6YZ. ad hoc Eklemeler Bir hipotezi (bkz. hipotez) sonradan ortaya çıkabilecek yeni gözlem ya da veriler ile uyumlu hale getirmek için yapılan eklemeler. Eğer hipoteziniz ortaya çıkan yeni bir gerçeği açıklayamıyorsa, bu durumda yapabileceğiniz iki §ey vardır: Ya hipotezden vazgeçersiniz ya da genel hipotezinize bu yeni durumu açıklayacak ad hoc eklemeler yaparsınız.

Bir hipoteze böyle yamalar yapmak bazı durumlarda kabul edilebilse bile genelde iyi bir §ey değildir. Örneklere bakarak bu durumu daha iyi anlayabiliriz. Bir siyasetçi, zenginlerin daha da zenginle§mesi desteklenirse, bundan yoksulların da yararlanacağını, çünkü varlığın zenginlerden yoksullara doğru akacağını öne sürebilir. Sırf tanıtlama yapmak adına, be§ yıllık bir ara§tırma yapıldığını ve böyle bir etkinin saptanmadığını kabul edelim (bkz. kabul). Bu durumda bu siyasetçinin hipotezinden vazgeçmesini bekleriz. Ancak, yeni kanıtın hipotezi çürütmesine (bkz. çürütme) engel olmak için özel bir ek yapılması da mümkündür. Örneğin, yeni hipotez §öyle olabilir: “Eğer zenginlerin daha da zenginle§mesi desteklenirse, bundan yoksullar da yararlanır; çünkü varlık zenginlerden yok- 22 /’:DAN Z’YE DÜŞÜNMEK sullara doğru akar, ama bu etki ilk beş yılda gözlenmez”. Eğer söz konusu ülke bir iktisadi durgunluk ya§ıyorsa, §öyle bir ad hoc ekleme yapılabilir: “Ancak zenginlerin daha da zenginleşmesine verilen desteğin etkileri, iktisadi durgunluğun etkileri tarafından gölgede bırakılabilir”. Bir biyolog, bütün bağımsız canlıların ya tek hücreli ya da çok hücreli olduğu hipotezinden yola çıkabilir. Ancak, yapı§kan küf mantarı gibi garip bir hayvanın varlığı, bu hipotezin yalanlar ve sahte ikili kar§ıtlık üzerine kurulu olduğunu gösterir, çünkü yapı§kan küf mantarı, geli§iminin ilk a§amasında bağımsız bir tek hücreli iken, daha sonra kendisi gibi ba§ka tek hücreliler ile birle§erek çok hücreli bir organizmaya dönü§ür. Bu bilginin ı§ığında, biyolog ba§langıçtaki hipotezini “Yapışkan küf mantan haricindeki tüm bağımsız canlılar ya tek hücreli ya da çok hücrelidir” biçiminde deği§tirebilir. Bu, kabul edilebilir bir deği§ikliktir, ama hipotezin dayandığı ikili kar§ıtlığı yalanlayan yapı§kan küf mantarı gibi ba§ka canlı türlerinin de ortaya çıkması durumunda ba§ka ad hoc eklemeler de yapılırsa, bu genelleme inandırıcılığını yitirir. Ortaya çıkan yeni verilere dayanarak bir hipoteze ayrıntıları katmak ile bir sürü istisna ekleri koyarak genellemenin doğruluğundan ku§ku yaratmak arasında çok ince bir çizgi vardır.

ad hominem Hamlesi “Ki§iye yönelik” anlamına gelen Latince bir deyimdir. Bazen karı§ıklığa yol açan iki ayrı anlamda kullanılır (bkz. belirsizlik). Ki§iselle§tirme maddesinde ele aldığım ve yaygın olarak kullanılan dolambaçlı bir tartı§ma hamlesine, yani konuyu saptırarak dikkati söylenen sözden, sözü söyleyenin ilgisiz bir yönüne çekme hamlesine i§aret eder. Böyle yapan birinin hamlesinin ad hominem olduğunu söylemek bir ele§tiridir, yani tartı§macının ki§iliği ve davranı§larının tartı§ılan konu ile ilgisinin olmadığı anlamına gelir. Örneğin, ko§manın kalp-damar sistemi üzerindeki olumlu etkileri üzerinde çalı§an bir tıp ara§tırmacısının bulgularının güvenilir olamayacağını, çünkü bu ara§tırmacının kendisinin çok kilolu olduğunu ve ko§amadığını ileri sürmek böyle bir durumdur. Oysa bu gerçek, bu bilim adamının kanıtları değerlendirme yetisiyle ilgisizdir (bkz. konuyla ilgisizlik). Eğer bu ki§inin yalancı ya da yetersiz bir ara§tırmacı olduğu gösterilirse o zaman ara§tırmasının sonuçlarına ili§kin yargımız deği§ebilir. Ama onun yalnızca fiziksel durumunu gündeme getirmek ilk anlamdaki A’DAN Z’YE DÜŞÜNMEK 23 ad hominem hamlesine örnektir. Bilim adamına yöneltilen suçlama, ikiyüzlülük, yani kişinin yaptığı ile söylediği şeyin farklı olması, suçlaması ile karıştırılmamalıdır. Masa başında oturarak çalışan bu bilim adamı, yalnızca başkalarına mutlaka koşmaları gerektiğini söylerse ikiyüzlülük yapmış olur. İkinci anlamda ad hominem hamlesi, karşı görüşü savunan kişinin görüşlerindeki tutarsızlığın (bkz. tutarsızlık) sergilenmesidir. Deyim bu anlamda ender olarak kullanılır.

Bir tartışma sırasında karşı görüşü savunan kişinin kendi görüşünü kendisine karşı kullanma hamlesinin bu anlamda ad hominem olduğu söylenebilir. (Bu hamle ‘sen de’ hamlesi, ya da ‘ tu quoque’ hamlesi olarak da bilinir). Örneğin, eğer biri öldürmenin ahlaken yanlış olduğunu söylüyor ama ölüm cezasını savunuyorsa, o zaman (ölüm cezasının öldürme olduğunu göstermek koşuluyla, ki bu çok zor değildir) karşılık olarak tartışmada ikinci anlamdaki ad hominem hamlesini kullanabilirsiniz. Çünkü insanın kendisiyle çelişmeden (bkz. çelişme) hem öldürmenin ahlaki olarak yanlış olduğunu, hem de öldürmenin bir türünün ahlaki olarak yanlış olmadığını savunması mümkün değildir. Bunu söylediği zaman her türlü öldürmenin yanlış olduğunu ve her türlü öldürmenin yanlış olmadığını aynı anda söylemiş olur. Bu noktada kişinin kendi görüşlerini kendisine karşı kullanmak savunduğu şeyin yanlışlığını ortaya koyar. Bu iki anlamı birbirinden ayırmak çok önemlidir, çünkü birinci anlamdaki ad hominem biçimsel olmayan bir yanıltmaca, ikinci anlamdaki ad hominem ise, tartışmada kullanılan kabul gören bir tartışma hamlesidir.

.