William Shakespeare – Venedik Taciri

1596-7 yılları arasında yazıldığı tahmin edilen Venedik Taciri hemen her devirde Shakespeare’in en sevilen oyunlarından biri olmuş. Etnik anlaşmazlıkların 20. yüzyılın ikinci yarısında dünya kamuoyunda ön plana çıkması sonucu, oyunda Shylock’un kişiliğinde odaklaşan ırk unsurunun tiyatro sahnelerinde ve yazılı çalışmalarda fazlaca vurgulandığı görülüyor. Ancak, oyunda sınırlı ve tartışmalı bir yeri olan bu tema abartılmaz ve oyunun anlamı yalnızca bu noktaya indirgenmezse, Venedik Tacirinin, neredeyse tiyatro okulları ve bölümleri için bir ders kitabı niteliği taşıdığı kesin; üstelik, olaylar kurgusu, karakterler, temalar, imgesel örgü, dil ve anlatım açısından son derece renkli, çekici, “eğitici” ve her sayfası temel bir alıştırma sayılabilecek bir ders kitabı. Oyunda, Shakespeare’in oyunlarında sık sık görüldüğü gibi, birkaç olay bir arada yürüyor. Olayları birbirine bağlayan konularsa evrensel: Aşk, dostluk ve para; duyarlık, insanlık ve hırs. Olaylar dönemin iş ve ticaret merkezi, “yeni diinya”nın simgesi Venedik’le, aşk ve masal beldesi Belmont’ta geçiyor. İnsanın hayal ve isteklerinin, zararsız pürüz ve maceralardan sonra gerçekleştiği masal dünyasıyla, insanın hep istemediği şeyleri yapmak ve alçalmak zorunda kaldığı gerçek dünya sürekli çakışıyor ve tiyatronun ana malzemesi olan gerilimi ortaya çıkarıyor. Venedik Taciri, özellikle gerilim öğesi açısından Rönesans İngiltere tiyatro geleneğine ışık tutabilecek bir “ders kitabı”. Oyunda çeşitli tür ve nitelikte “merak” unsuru, karşıtlık, çatışma, çelişki, ikilem var: Dünyanın her yanından talipler Portia’yı istemeye geliyor ve biri hariç (*) S h ak esp eare’in çağı ve yaşam ı ile ilgili kısa bilgi, Rem zi K itabevi yayınlarından , Sh ak esp eare dizisinde çıkan Bir Yaz Gecesi R üyasın ın giriş bölüm ünde verilmiştir. 6 TİY A TR O O K U LLA R I İÇİN BİR D LR S KİTABI hepsi eli boş dönüyor: Umdukları ile buldukları uyuşmuyor. Her birinden, akın, gümüş veya kurşun sandıklardan birini seçmesi, bir anlamda kendini açığa vurması ve “dünya görüşünü” belirtmesi isteniyor. Hem seçim yapıyorlar, hem kendilerini sınıyorlar. Kesintisiz, ama masalsı, “rom ans” ve komedi havalı gerilim egemen bu bölümde. Portia’mn taliplerinden biri de Bassanio: Venedikli, yakışıklı, bilgili ve eğitimli, yürekli bir genç.

Çağın gözde delikanlılarından. Bassanio, Belmont’a gitmek için gerekli parayı arkadaşı ve can dostu tüccar Antonio’dan (“Venedik Taciri”) alır. Sandıklar önünde seçimini yapmaya hazırlanırken, masal dünyasında bir ölüm kalım sınavının heyecanını ve gerilimini duyar. Bassanio’mın evlenmesi, bir anlamda Antonio’dan ayrılması -dostluğun yerini evliliğin alm ası- demek olacağından, hafif ironi yüklü bir hüzün atmosferi de bu sahnenin arka planındaki motifler arasında; çünkü Antonio, Bassanio’ya bir anlamda kendisini bırakıp Portia’ya gitmesi için borç vermiştir. Bassanio’nun dostu Antonio, gemileri denizde olduğundan nakit para bulamadığı için, Bassanio’ya vereceği parayı Yahudi tefeci Shylock’tan borç alır. Karşılığında da -eğer aldığı borcu gününde ödeyemezse- “bedeninin herhangi bir yerinden kesilmek üzere yarını kilo et” ödemeyi taahhüt eder. Başlangıçta hemen hemen şaka niyetine bir anlaşma bu. Am a gerilim açık: Çünkü pazarlık ve görüşmeler sırasında Yahudilerle Hıristiyanlar arasındaki ayrılıklar da su yüzüne çıkar. Bassanio’nun doğru sandığı seçerek Portia’yla eşleşmesiyle, masal dünyasındaki büyük gerilim sona erer; eşler arasındaki uyum ve güven ortamıyla ilgili küçük gerilimler ise daha sonra gelecektir. A ncak bu arada, masallardan tanıdığımız bir durum ortaya çıkarak hiç de masalsı sayılmayacak sonuçlara yol açar: Gemileri denizde kaybolduğundan Antonio borcunu ödeyemeyecek duruma düşmüştür. Shylock, “yarım kilo et” alacağını ister, ki bu isteğin yerine gelmesinin Antonio’nuıı ölümü demek olacağı anlaşılmıştır. Böylece oyun içindeki en ağırlıklı gerilim odaklarından biri oluşur. Bassanio, Antonio’ya yardım etmek için Belmont’tan ayrılır. Portia da, ondan habersiz, genç bir erkek avukat kılığına girerek arkasından gider. Mahkemede, Portia ile Shylock’u karşı karşıya getiren, tiyatro tarihinde ünlü, bir duruşma sahnesinden sonra Portia davayı kazanır, Antonio’yu kurtarır, Shylock’un ise son derece ağır bir cezayla ceza- TİY A TR O O K U LLA R I İÇİN BİR D ER S KİTABI 7 landırılmasım sağlar.

Shylock’ıın talihi öylesine keskin bir dönüşle dönmüştür, cezası öylesine ağır olmuştur ki, masalsı öğelerle yaratılan komedi atmosferi, hiç de masala benzer yanı olmayan burıık bir sonla kararır. Tipik “romantik komedi” nitelikleri taşıyan son perde bile oyunun düşündürücü sonunu ışıklandıramayacaktır. Venedik Taciri, yine Shakespeare’de sık görüldüğü gibi, birbirini geçersiz kılmayan karşıtlıklar (öteki karşıtlıklar yanında, masal/gerçek, komedi/trajedi gibileri de dahil olmak üzere) oyunu olarak sona erer. Venedik Tacirini özgün kılan etkenlerden biri de, Shakespeare’in iki unutulmaz karakterinin, Portia ve Shylock’un bu oyunda yer alıyor ve duruşma sahnesinde karşı karşıya geliyor olması. Oyundaki temel sorunun çözümünü Portia-Shylock çatışmasının sonucu belirler. Portia, Belmont’ım kişilikli, güçlü, zeki ve esprili, hazırcevap, çekici, maceracı, varlıklı, eli açık hanımefendisi. Aynı zamanda, oyun içinde kılık değiştirerek oynadığı avukat rolüyle, dilediğinde bir “erkek” gibi davranabileceğini (belki de Bassanio’ya Antonio’yu aratmayacak bir dost olabileceğini) kanıtlıyor. Ayrıca, görünür kimliği ile gerçek kimliğinin oluşturduğu ikili boyut (“gerilim”), seyirci-okııyucuya ayrı ve gizemli bir oluşum izleme fırsatı veriyor.

.