Sâdık Hidâyet – Hacı Aga

İran edebiyatında Avrupai anlamda hikâyeciliğin kurucusu olarak kabul edilen Sâdık Hidâyet’in Hacı Aga adlı noveli bu üretken ve çok yönlü yazarın, yazı hayatının ikinci döneminde ortaya çıkardığı yapıtlarından biridir. Rıza Şah’ın (Rıza Han veya Büyük Rıza Şah) saltanatının son yılları ile oğlu Muhammed Rıza Şah’ın (Pehlevî) saltanatının ilk yıllarındaki dönemde, çıkarcı ve sermayedar tüccar kesimi ile ülke menfaatlerini ayaklar altına almaktan çekinmeyen kimi yüzsüz politikacıların halkı ezmek için ne gibi yollara başvurdukları, kitabın hareket noktalarını oluşturur. Kör Baykuş (Bûf-i kür) ve Diri Gömülen (Zinde be gür) adlı hikâyelerinde sürrealist bir yazar olarak karşımıza çıkan Hidâyet, aslında bir hicivname olan Hacı Aga’da (Haci Aga) gerçekçi yazar kimliğini de kanıtlar. İkinci Dünya Savaşı’nın en civcivli yıllarında İran da dünyayı saran bu ateşten büyük ölçüde etkilenmiş, henüz petrol gelirleriyle rahatlamamış olan bu ülke savaş fırsatçılarının, vurguncuların, spekülatörlerin cirit attığı bir meydan haline gelmiştir. Farsçaya derin vukufu yanısıra çok iyi bir gözlemci de olan Hidâyet, tarih, sosyoloji, antropoloji, folklor, ekonomi ve politikanın ışığı altında adeta 1940’lı yıllar İran’ının bir panoramasını vermiştir. Türk okurunun da fazla yabancılık çekmeden okuyacağını ve Hacı Aga, Silsileconban (“kuyruk sallayan”), Devâmulvizâre, Huccetuşşerîa tiplemelerinin bazı çağrışımlarda bulundurabileceğini sandığımız bu yapıt ilk olarak 1945 yılında yayımlanmış ve şimdiye kadar birkaç baskısı yapılmıştır. Bu eserin bir başka yanı da rahatlıkla senaryoya dönüştürülebilecek ve fazla dekor gerektirmeyecek yapıda olmasıdır. Kısa ama verimli yaşamında uzun öykü, kısa öykü, piyes, seyahatname, inceleme, deneme gibi birçok alanda eser veren, bilimsel çeviriler yapan Sâdık Hidâyet, Türkiye’de Kör Baykuş adlı eseriyle tanınmaya başlamış, bunu birkaç eserinin Yapı Kredi Yayınları arasında çıkan çevirisi izlemiştir. Sözümüzü Sâdık Hidâyet’in yaşamı ve yapıtları üzerine bir kronoloji ve kaynakçayla noktalamak istiyoruz. 1902 Sâdık Hidâyet Tahran’da doğdu. 1908 İlıniye Okulu’nda öğrenimine başladı. Orta öğrenimini Darülfünun medresesinde tamamladı. Sen Lui lisesinde Fransızcayı öğrendi. 1921 Tahsil için devlet tarafından Fransa’ya gönderildi. 1924 İnsân u heyvân (“İnsan ve Hayvan”) adlı kitabını bastırdı.

1925 Sen Lui lisesini bitirdi. 1926 Belçika’ya gitti. İnşaat ve Yol Mühendisliği Yüksekokulu’na girdi. 1927 Fevâyid-i Giyâhhârî (Vejetaryenliğin Yararları) Berlin’de, Zinde be-gûr (Diri Gömülen) Tahran’da basıldı. (Bu iki yapıtın Türkçe çevirileri Yapı Kredi Yayınları arasında çıkmıştır.) 1928 İlk intihar girişiminde bulundu. 1930 Öğrenimini tamamlamadan İran’a döndü. Bank-i Millî-yi İran’da (İran Ulusal Bankası) çalışmaya başladı. Pervîn-i Duhter-i Sâsân (“Sâsân’ın Kızı Pervin”) ve Efsânehâ-yi Aferîniş (“Yaratılış Destanı”) yayımlandı. 1931 Sâye-yi Moğul (“Moğol Gölgesi”) yayımlandı. Bank-i Millî’den istifa etti. İsfehan nısf-i cihan (“Dünyanın Yarısı Isfahan”) basıldı. 1932 İdâre-yi Koll-i Ticâret’te (“Ticaret Genel Müdürlüğü”) çalışmaya başladı. Se katre hûn (“Üç Damla Kan”) basıldı. (Aynı adlı hikâyeyle başlayan bu kitapta yer alan hikâyelerin çoğunun Türkçe çevirisi Yapı Kredi Yayınları tarafından basılmıştır.

) 1933 Sâyerûşen (“Alacakaranlık”), Nîrengistan, Aleviye Hânum ve Mâzyâr basıldı. 1934 Muctebâ Minovî, Bozorg-i Alevî ve Mes’ûd-i Ferzâd ile dörtlü edebiyat topluluğunu kurdu. Terânehâ-yi Heyyâm (“Hayyam’ın Teraneleri”) yayımlandı. Pars Ajansı’na girdi. Mesûd-i Ferzâd ile beraber yazdığı Vag Vag Sâhâb Tahran’da yayımlandı. 1935 Pars Ajansı’ndan ayrıldı. 1936 Şirket-i Sihârnî-yi Koll-i Sâhtemân’a (Yapı Anonim Şirketi) girdi. Hindistan’a gitti. Pehlevî dilini öğrenmeye başladı. Bûf-i Kûr’u (Kör Baykuş) kendi elyazısından çoğaltarak yayımladı. (Bu kitap Behçet Necatigil’in çevirisiyle Varlık Yayınları tarafından yayımlanmıştır.) 1937 Bank-i Millî’de kambiyo servisinde çalışmaya başladı. 1938 Mecelle-yi Mûsikî’de (“Musiki Dergisi”) çalışmaya başladı. (Bu görevi derginin 1941 yılında kapanmasına kadar sürmüştür.) Bank-i Millî’den istifa etti.

Pehlevıce aslından çevirdiği Guceste ez bâliş, Tahran’da basıldı’. 1941 Tahran Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi’nde çevirmenliğe başladı. 1942 Seg-i vilgerd (“Başıboş Köpek”) Tahran’da basıldı. 1943 Ab-ı zindegî (“Hayat Suyu”) yayımlandı. (Bu masal Yapı Kredi Yayınları arasında çıkan İran Masalları adlı kitapta yer almaktadır.) Pehlevî dilinden çevirdiği Gazâriş-i gomanşiken (“Kuşkuları Kaldıran Rapor”) ve Kârnâme-yi Erdeşîr-i Bâbekân (“Erdeşîr Bâbekân’ın İcraatı”) basıldı. 1944 Pehlevî dilinden çevirdiği Zand u Hûmen Yeşn basıldı. Velingârî (“Aylaklık”) yayımlandı. 1945 İran-Sovyetler Birliği Kültürel İlişkiler Komisyonu üyesi oldu. Peyâm-i nov (“Yeni Mesaj”) dergisinin yayın kuruluna katıldı. Özbekistan Orta Asya Devlet Üniversitesi’nin 25. kuruluş yıldönümü kutlamalarına katılmak üzere Özbekistan’a gitti. 1946 İran Yazarlar ve Şairler Kongresi’ne katıldı. 1948 Hasen-i Kâimiyan ile birlikte Gurûh-i mahkûmîn’i (“Mahkûmlar Topluluğu”) yayımladı. 1950 Aynı yazarla birlikte Kafka’dan çevirdiği Mesh (Değişim) adlı kitabı yayımladı.

Fransa’ya gitti. 1951 Paris’te intihar etti ve orada toprağa verildi. Sâdık Hidâyet ve eserleri hakkında daha geniş bilgi için aşağıdaki kitaplara başvurabilirsiniz.

.