Katip Bartebly – Herman Melville

M obyD ick ve Bartleby arasındaki “ benzerlikler ve fa rk la rım ciddi bir biçimde incelenmesinin bu kısıtlı sayfaların izin verm eyeceği bir titizlik gerektirdiğini düşünüyorum. “Farklar”, kuşkusuz, ortadadır. M elville’in engin imgeleminin ürünü, şöhretini borçlu olduğu kahram anı, N antucket’in kaptanı Ahab, Beyaz Balina tarafından sakat bırakılmış ve intikam alm aya karar vermiştir; olayların geçtiği yer dünyanın tüm denizleridir. W ali Street1te, bir avukatın yazıhanesinde kâtip olan Bartleby ise bir tür alçakgönüllü inatçılıkla çalışm ayı reddeder. M oby D ick’in biçemi Cariyle ve Shakespeare’in harika yankılarıyla doludur. Bartleby’nin biçemi ise başkahramanı kadar gridir. Oysa roman ve öykünün yazılış tarihleri arasında (1851-1853) sadece iki yıl vardır, ilkinin sınırsız m ekânların9 dan bunalmış olan yazarın İkincisinde kasıtlı olarak şehrin kargaşasına sıkışmış küçük bir yazıhaneyi seçtiği söylenebilir. Daha gizli “ benzerlik ler” ise her iki yapıtın başkahramaıılarının çılgınlığından ve bu çılgınlığı çevresinde bulunan herkese bulaştırdığı inanılmaz durumdan kaynaklanır. Pequod’nun tüm m ürettebatı f a ­ natik bir arzuyla kaptanın akıl almaz serüvenine katılır; W ali Street’teki avukat ve diğer kâtipler tu haf bir edilgenlik içinde B artleby’nin kararını kabul ederler. Ahab ve kâtibin delice inadı onları ölüme götürüııceye dek bir an için bile sarsılmaz. Yansıttıkları gölge ve çevrelerindeki somut kişilere karşın iki kahraman da yalnızdır. M elville’in değişmez konusu yalnızlıktır; belki de tehlikelerle dolu yaşamının temel olgusu yalnızlıktı. Melville, Bağımsızlık Savaşı’na katılan bir generalin torunu, Flem enk ve Ingiliz kanı taşıyan köklü bir ailenin oğlu olarak 1819 yılında New York’ta doğdu. On iki yaşındayken, babası deliliğinin ve borçlarının baskısına dayanamayarak öldü. K alabalık M elville ailesinin içinde bulunduğu ekonomik sıkıntı nedeniyle Hermarı öğrenimine ara vermek zorunda kaldı.

Bir büroda rutin bir iş yapmayı ve derse gitmeyi denedi ama p ek başarılı olamadı. 1839 yılında bir yelkenli gemiye tayfa olarak yazıldı. Bu yolculuk, aile büyüklerinin miras bıraktıkları deniz tutkusunu güçlendirdi ve bu tutku yapıtlarını ve yaşamını biçimlendirdi. 1841 yılında Acushnel adlı balina avlama gemisiyle yola çıktı. Yolculuk bir buçuk 10 yıl sürdü ve bugün bile şaşırtıcı olan M oby Dick romanının birçok bölümü için esin kaynağı oldu. Kaplanın acımasızlığı nedeniyle Melville ve bir arkadaşı M arkiz A dalarında gem iden fira r ettiler, iki ay boyunca yamyamların tutsağı oldular ve Avustralya bandıralı bir ticaret gem isine binerek kaçmayı başardılar, bu gemiyle Papeete’ye kadar geldiler. M elville’in tayfa olarak yazılıp fira r etme serüveni 1844 yılında Boston’a gelinceye dek sürdü. Geçtiği aşamaların her biri, birbirini izleyen yapıtları için konu oluşturdu. Üniversite öğrenimini H arvard ve Yale’de tamamladı. Evine döndükten sonra sık sık edebiyat çevrelerine katıldı. 1847 yılında soylu bir aileden gelen Elizabeth Shaw ile evlendi, iki yıl sonra birlikte Ingiltere’ye ve Fransa’ya seyahat ettiler, döndüklerinde M assachusetts’te çevreden soyutlanmış bir çiftliğe yerleştiler ve bir süre burada ya şad ıla r. M elv ille, burada N ath an iel Havuthorne’la dostluk kurdu ve M oby D ick’i ona adadı. Romanın müsveddelerini Haıvthorne’un onayına sunuyordu. Bir keresinde, gönderdiği bir bölüme şu notu iliştirmişti: “işte balinanın elinden bir örnek. ” Bir yıl sonra Pierre ya da Belirsizlikler ’i yayımladı.

Kural tanımazlığıyla bu kitap beni de çağdaşları kadar şaşırttı. Güney denizlerindeki düş ürünü bölgelerde geçen ve bitimsiz bir zulümle bağlanan Mardi (1849) ise daha yorucu ve içinden çıkılmaz bir yapıt. Kahramanlarından biri, düşünür Babbalanja, bir düşünürün ne olmaması gerektiğinin bir örneği. Melville, ölümünden kısa bir süre önce başyapıt11 larıııdan biri olan Billv Budd’ı yayımlar. Romanın dokunaklı konusu adaletle kanunlar arasındaki çelişkidir, aynı konu B rilten e bir operası için esin kaynağı olmuştur. Melville yaşamının son yıllarını evrenin bilmecesini çözecek bir form ül bulmaya adadı. Konsolos olmak istiyordu ama New York gümrüğündeki müfettiş yardımcılığı göreviyle yetinmek zorunda kaldı ve uzun yıllar bu işte çalıştı. Sefaletten kurtulmasını sağlayan bu işi Haıvtlıorne un aracılığıyla bulmuştu. Diğer acılarının yanı sıra M elville’in evliliğinde de şanslı olmadığı bilinen bir gerçek. Uzun boylu, güçlü kuvvetliydi, güneşten esmerleşmiş teni ve koyu renk sakalı vardı. Haıvthorne bize onun alışkanlıklarının sadeliğinden söz eder. Çok eski bir el çantasından ibaret bagajında bir pantolon, renkli bir gömlek, biri saç diğeri diş fırçası olmak üzere iki fırçadan başka bir şey olmamasına karşın her zaman kusursuz bir biçimde giyindiğini söyler. Denizci oluşu onda bu sadeliğin kökleşmesini sağlamış olmalı. Kaderi terk edilmişlik ve unutulmuştuk oldu. Britannica A nsiklopedisi’nin onikinci baskısında, M oby Dick basit bir serüven romanı olarak anılır.

1920’lere doğru eleştirmenler tarafından keşfedildi, belki bundan da önemlisi tüm okurlar tarafından keşfedilmesi oldu. Yirminci yüzyılın ikinci on yıllık dilimini kapsayan dönemdeFranz Kafka fantastik türün tanınmış bir biçiminin öncüsü oldu; bu unutulmaz sayfalarda inanılmaz olan, olaylardan çok kahra12 inanların davranışlarıdır. D ava’da başkahraman saygınlıktan yoksun bir mahkeme tarafından yargılanır, ölüme mahkûm edilir ancak en ufak bir tepki göstermez. Melville, yarım yüzyılı aşkın bir süre önce, yalnızca tüm mantık kurallarına aykırı hareket etm ekle kalmayıp aynı zamanda çevresindekileri şaşkın suç ortakları olmak zorunda bırakan B artleby’nin tuhaf davasını işler. Bartleby, ustalığın ya da düşsel imgelemin uçarılığının ötesindedir; her şeyden önce evrenin gündelik ironilerinden biri olan gerçek fayd asızlığı gösteren üzücü ve gerçek bir kitaptır.

.