Rollo May – Yaratma Cesareti

Bu kitap kendini iki önemli kavramla tanıtıyor: Yaratıcılık ve cesaret. Kitabı bulunduğu rafta keşfettiğim sırada tam da benim kafamı kurcalayan iki önemli kavramdı bunlar. Ruhsal daralımlarımdan, yalnızlığımdan sağdığım problemlerin ağına bu iki etkileyici kavram takılmıştı o sıralar. Kitabı okumak cesaret değil de, daha çok bir güven duygusuyla doldurdu beni. Yayıncıma başvurup “niye” bu kitap olduğunu tartıştım. Onlar da yeniye kucak açan, denemeci insanlar oldukları için bu kitabı çevirip yayımlamaya karar verdik. Kitabın yazarını daha önce duymamıştım. Yavaş yavaş diğer kitaplarını da edindim. Çok ilginç konular üzerine yazmıştı. May, adı belki de Türkiye’de pek işitilmemiş olmasına karşın, Amerikan psikolojisinde önemli bir isim. Varoluşçu psikolojide adı Sartre ile beraber geçerken, varoluşçu psikoterapinin en önde gelen temsilcisi sayılıyor. SUNUŞ 9 lanndan biri olan yeni bir uzman-meslek grubuna verildi: Psikolojik bilginin uygulayıcılarına, psikanalist, psikoterapist ve psikiyatristlere. Psikoterapistin (Batı’daki) konumuna biraz aydınlık getirmek için Helen Merrell Lynd’in Utanç’mdan alıntı yaparsam: “Hiçbir meslek psikanalizin üstlendiği sorumlulukla mukayese edilebilecek bir konumda bulunmamıştır. Psikanalist cerrahla mukayese edilmiştir. Oysaki hastayla girdiği yakın ilişki ve ona sağladığı koltuklamadan, güvenden ötürü, sağaltımın içine analistin kendi karakteriyle, kişisel değerleri öylesine karışır ki, bu mukayese bulanıklaşır.

Rahiple mukayese edilmiştir. Oysa rahip kendi varsayımlarından ötürü, analistin yıllarca uzayabilecek derinlik almasını gerçekleştiremez, üstelik psikanalize başvuranların pek çoğu Tanrı’nın sesiyle konuşacaklarına Bilim’in sesiyle konuşmayı tercih ediyorlar. Şahsın kendisinden gelmeyen bir yetkiyle, böylesi bir yakınlığın karışımı daha önce karşılaşılmamış bir şey. Bu durum analiste olağanüstü bir güç verir. Analiste gelen kişiler kırılgandırlar, analiz de en azından başlangıç safhasında bu kırılganlığı artırmaya doğru gelişir. Gerek kullandıkları yöntemler, gerekse de bizzat terapinin içeriğinden ötürü, mesleki ilişki ağında, insanlar üzerinde böylesine bir güç kullanan kimse yoktur — rahipler ve bir takım ‘ruh sağaltmaları* dışında… Analitik tedavinin özü, yani kişinin kendini açması iki durumda olası görünüyor: İlişkinin karşılıklılığı ve bu karşılıklılık içinde açılmanın sevgi ve güven içermesi; açılman kişinin Tanrı ya da yüksek bir gücün vekili konumunda olması. Analist ise bu konumların hiçbirinde değildir, o ancak bir o ayağının, bir bu ayağının üstüne basabilir; benim görüşüme göre bu problemin tüm karmaşasıyla yüzyüze gelen ancak birkaç analist var.” May’in, ilk kitabından itibaren, Tillich’in etkisiyle özgürleştirici tannbilimsel bir yaklaşım içinde olduğu görülür. Lynd’in vurguladığı bu özel insan ilişkisinin (bir insanın diğerinin acılarıyla ilgilenmesi) May üzerinde de derin etki yarattığı hissedilir. İçinde yaşadığı toplumun ürettiği acıyla yüzleşmek heyecan verici gelir ona. Fakat ilgilendiği problemler fazla gelişmemiş, kronikleşmemiş problemlerdir. Bu yüzden henüz psikoterapinin derinliklerine girmez ve konumu danış- SUNUŞ 11 pistin “baba” kimliğinde, kendini merkezde tutarak tedaviyi mükemmel kuramına göre yürüttüğü bir seans ortaya çıkıyordu. Bu kişiler çözüm için 20. yüzyılda büyük bir zenginlikle ortaya çıkan iki aşkın kaynağa başvurdular: Felsefe ve sanata. Friedman insanı Aydınlatan ve Karartan Çağdaş Psikoloji adlı kitabında May’in şu sözünü anasöz olarak kullanır: “Gelecek yıllarda kültürümüzün psikoloji ve psikanalize yaklaşımlarındaki kritik savaşlar, insanın imgesi alanında verilecek.

” Yaratma Cesareti’nde de May ele aldığı konunun bilim tarafından ne kadar yanlış anlaşıldığını, ya da hiç anlaşılmadığını vurguluyor. Bu vurgular özellikle, insanın bir doğası olmadığı, insanda bir özne-nesne ikililiğinin yapay olduğu ve insandaki duygulanımlara (emotion) yeterince önem verilmediği üzerinde toplanıyor. May’in ilk önemli eseri Kaygının Anlamı, veremden öle-yazdığınm sonrasında yazılmış. May bu kitapta, kaygıyı çağın sorunu ve nevrozun en temel semptomu olarak ele alır. Kaygı sorununun yaşanışım Spinoza’dan, Pascal’a ve Kierkegaard’a kadar inceler. Bu kitapta da Til- lich’in etkileri barizdir; Heidegger’den bahsederse de ancak Tillich’in perspektifinden yaklaşır. Varoluşçu hareketten bahsederken onunla özdeşleştiği izlenimini vermez henüz. Freud ve Kierkegaard’dan kaygı olgusunu en derinlemesine anlamış kişiler olarak söz eder. Kaygıyla yüzleşmek sorusu, kaygıyla yakından ilişkili olan, kişiliğin gelişimi sorusuna götürülür. İlk bağımsız mesajını getirdiği kitabı olan insanın Kendini Arayışı, May’in kitabın başlığı olan soruna ilk varoluşçu yaklaşımını da içerir. Bu arayışın hareket noktası, insanlık durumumuzdur. Bu durum yalnızlık ve kaygı dışında beş yitirişle dile gelir. Bu yitirişlerin en anlamlıları, toplumdaki değer merkezinin, benlik duygusunun ve trajedi duygusunun yitirilişidir. May’in getirdiği çözüm ise; İnsan’m yaratıcı bir süreç içinde kendisinin bilincine vararak benliğini tekrar bulmasıdır. May, 1950’lerde, Avrupa’da yeni gelişen varoluşçu psikoloji ve felsefeyle ilişkiye giriyor.

Bunun sonucunda 1958’de Varoluş ortaya çıkıyor. Ernest Angel ve Henri Ellenberger’le birlikte yazıp derlediği bu kitap Amerika’da yeni bir fenomenoloji ve varoluşçu dalgaya çığır açıyor. Sonuç, birçok varoluşçu dergi, topluluk ve toplantı. Rollo May’in bundan sonra çıkan kitapları: Psikoloji ve İnsan ikilemi, Sevgi ve istem, özgürlük ve Kader. SUNl)î$ 15 kişinin daimi bir oluşma süreci olduğu, varoluşunun hep geleceğe taşlığı, gelecekten fışkırdığı söylenmiş oluyor. Geçmiş anıların ardarda toplanıp birleştirilmeye kalkılması birçok terapisti çıkmaza sokar, çünkü bu anılann hatırlanabilmesi hastanın kendini geleceğe doğru yönlendirebilme yetisinin gelişmesine bağlıdır. Hasta kendisi için en önem taşıyan ve anlam odağı olan geçmiş deneyimlerini ancak bu anılann temelinde geleceğe doğru bir yönelim yaratabildiğinde hatırlamaya ve tekrar-yaşamaya izin verebilecektir. Bu açıdan bakıldığında, geçmişin hatırlanması geleceğe ilişkin kararlarımıza bağlıdır. Anılar konusunda söylenen, kavrama ve bilgi konusunda da söylenebilir: karar, bilgi ve kavramadan önce gelir. Bir kavrama öyle kendi kendine fırlayıp gelmez, ancak hasta bu kavrama ile bir dünyada yaşamak için gerekli kararlan verdiğinde ortaya çıkar. Ancak kararlan verecek olan bireyin kendisidir. Bu kararlann otantik bir varoluş içinde verilebilmesi için bireyin, geleceğe yöneliminde ortaya çıkardığı varlık plasılıklan kadar, varlığı bulut gibi saran hiçlik olasılıklan ile de yüzleşebilmesi gereklidir. May’e göre, terapist, hastayı geleceğindeki başarısızlık olasılıklanndan uzak tutarsa ona hizmet vermemektedir. Bu nokta çok önemlidir, çünkü hastalar (kuşkusuz çocukluktan kalma herşeye gücü yeten, koruyucu büyükler imajını terkedemediklerinden) terapistin başlanna gelebilecek herşeyi nasıl olsa görüyor olduğunu düşünüp, kendi varoluşlannı o kadar ciddiye almayabilirler. Terapilerin çoğunda, hiçlikle girilen bitmeyen mücadelenin, varoluşun geriliminin yaşanması olan kaygı, umutsuzluk ve yaşamın trajik duyumsanışı sulandırmaktadır.

Bu bağlamda her zaman mevcut olan bir olasılık olarak intiharın (sembolik olarak) yaşanmasında olumlu bir değer vardır. May bu noktada, kişinin kendi hayatını sona erdirmeye gücünün yettiğini tam olarak anladığı, ancak intihar etmemeyi seçtiği ana kadar, hayatını tam ciddiyetle sona erdirmeye kalkışmayacağını söylüyor. İnsanın ne olması gerektiği ile ilgili birtakım kuramlar var. Nevroz bireyin bu kuramlardan sapması mıdır? Hayır, nevroz, May’e göre, bireyin kendi merkezini, kendi varoluşunu korumak için kullandığı yöntemden başka bir şey değildir. Semptomlan da, varoluşunun mer- kezliliğini tehditlerden korumak amacıyla, dünyanın smırlannı gerektiğince büzmek için kullandığı yollardır; ancak bu şekilde geriye kalan dünya parçası kendi güçlerince yaşanmak için yetmektedir. Nevrotiğin SUNUŞ 15 otomatik bir şekilde yaşayabiliyormuş gibi düşünü’üyor. Bu durum, “ilişki terapisi”nin yüzeysel biçimlerindeki temel bir hatadır. “Seni- seversem-vekabul-edersem-tüm-gereksinmen-karşılanacak” tavn hayatta ve terapide aşın edilginliğe ve kişinin kendi varoluşunun sorumluluğunu hiç almamasına rahatlıkla neden olabilir. Canalıcı sorun, birey kendi varoluşunun farkmdalığı ve sorumluluğu içindeyken, kabul edilebileceği olgusuyla ne yapacağıdır. May, bireyin diğeri ile buluşmasını ilişki sözcüğüyle vermeyi istemiyor. Ona göre ilişki sözcüğü bu buluşmayı fazlasıyla “psikolojize” ediyor. Onun önerdiği sözcük karşılaşma, bu sözcükteki karşı-karşıya olma, insanın varoluşunda bulunan varoluşsal kaygı ve suçluluk ile de yüzleşmeyi gerektiriyor. Varoluşsal kaygı ve suçu nevrotik kaygı ve suçtan ayırdetmek gerekirse, May bu ayrımı, nevrotik kaygı ve suçun varoluşsal olanla yüzleşememekten ortaya çıktığını söyleyerek belirtiyor. May’e göre psiko terapinin amacı ve yöntemi, kişinin kendini dolaysız bir anda, o olguyu yaşayan, ya da, o olgu başına gelen kişi olarak aşmasını sağlayacak olan, kendi bilincini yaratmaya yönelik olmalı: Bireyin yaşayacağı dünya kendi dünyasıdır. Kişiler, bu dünyada ve kendi problemleri konusunda ancak, dünyayı kendileriyle olan ilişkisi içinde yakalarlarsa bir şey yapabilirler.

Ancak (dünyadaki) kendilerine karşı tavır alabilip (dünyadaki) kendilerini reddedebilecek duruma gelirlerse kendi varlıklarını olumlayabilirler. “Ölümle (insanın kendi varlığının hiçbir yankısını bulamadığı bir dünyayla) yüzyüze gelebilme yetisi (cesareti) gelişmenin önkoşuludur, insanın kendi bilincine varmasının ve kendisini bulmasının önkoşulu.” intihar sembolü, ölümle yüzleşebilme yetisi psikoloji ve psikiyatriye varoluşçu yaklaşımın merkezinde yer alır. Bireyin kendi yokoluşunu karşısına alması yaşamın trajik yanının yaşanmasıdır. Varlık alanını bir sis gibi örten hiçlik ile yüzyüze gelerek, kendi beklentisine, istemine, emeğine, çabasına rağmen varlığın yokluğa düşmesine karşı, hiçlik bulutunun içine yeni bir varlık alanını yaratmak üzere dalabilmesidir. Bu deneyim sembolik olarak kısmi bir ölüm ve tekrar-doğma olarak sık sık karşımıza çıkar. May’e göre, farkmdalık ile bilinçlilik arasındaki aynm önem taşıyor. Merkezliliğin öznel yanı farkındalıktır. Farkmdalığm eşsiz bir SUNUŞ 17 disi. Yani nevroz, usdışı kaynakların yüzeye çıkışıdır da. Psikolojinin merkezinin kayışı da bilenlerin (terapistlerin) bilinenleri (hastalan) bilememelerinden kaynaklanmıştır zaten; bunun sonucunda May’in on- tolojik açlık diye bahsettiği bu daha derin bilme isteği ile felsefeye başvurmak gerekmiştir. Rank’a göre terapi bir yaratma sürecidir, bu yaratma sürecinde terapist usdışı kaynakların bulunduğu hastanın tuvali gibi davranmak durumundadır; hastanın eline tutuşturulan canlı bir fırçadır terapist. Rank hastayla terapistin birbirlerini nasıl tamamladıkları, yarattıkları üzerine epeyce eser vermiştir. Varoluşçu terapistlerin hepsinde hastaya duyulan hayranlık hâkimdir. Tek yanlı yardım etme kavramından, “yardım etme felsefesine geçilmiştir.

.