Üst hayvanlarda türün birbirine benzemeyen iki tip olarak ortaya Çıkması beylik bir gözlem olgusudur: Erkek ve Kadın, Geyik ve Maral, Horoz ve Tavuk; soyun sürekliliğini sağlamak için bunların biraraya gelmeleri zorunludur. Cinsiyet kelimesi (latince sectus, ayrılık) türün ikiye bölünmüş olduğu düşüncesini açıkça ortaya koyuyor. Bireylerden biri spermatozoit denilen özel üreme hücrelerine hayat veren erkek, diğeri de yumurtacıklan hazırlayan dişidir. Yumurtacıklar yeni bir neslin yetiş- · kinlerini yaratmak için döllenme yoluyla çoğalacaklardır. Bu hücrelere gamet (eşeylik hücresi) (latince gamosk, evlilik) adı verilir. Spermatozoit erkek gamet, yumurtacık dişi gamettir. Bunlar genital bezler ya da gonatlarda oluşurlar.1 İki zıt nitelikli gametin işbirliği anlamına gelen eşeyli üreme, hayvan ve bitkilere ait tüm canlılar dünyasınd,a çok genel bir olaydırı Yaşamm bu aktarılma biçimi tek örnek değildir. Yeni varlığın tek ebeveyndeki bir döllenmenin sonucunda,bu ebeveynin vücudundaki bir ayrışma sonucunda oluştuğu bir eşeysiz üreme vardır. Bitkilerdeki çelikierne vakaları bu üreme tipine dahildir. Aynı şekilde bütün Avrupa ve Asya’daki İtalyan kavaklan büyük bir olasılıkla tamamı, erkek dalların çeliklenmesi ile doğmuş olan erkek gövdelere örnek oluştururlar. Aynı şekilde Avrupa’nın tatlı suların- (1) ErkeK cinsiyeti d’, dişi cinsiyeti ise � işareti ile gösterilir. 7 da hızla üreyip çoğalan Amerika kökenli Elodea canadensis adındaki su bitkisinin sadece bir tek cinsi vardır. Bu tür olaylara hayvanlarda da sık sık rastlanmaktadır. Klasik tomurcuklanma örneği tatlı su polipinin tomurcuklanmasıdır.
Eşeysiz çoğalma süreçlerine selenterelerde, süngerlerde (gemulalar), Kurtlarda (bazı Türbelarlar, halkahkurtların çoğu), gümleklilerde rastlanmaktadır. ‘ Eşeyli ve eşeysiz üreme hayat vermeyi sağlayan tek yoldur. Ashnda, Pasteur’ün ünlü deneylerinden beri günümüzün canlı dünyasında kendi kendine üremenin olmadığı biliniyor. Eşeysiz ve eşeyli üreme tipleri yapıları itibarıyla temelden farklılık gösterirler. Eşeysiz üremede, sonsuza dek sürüp giden aynı bireydir; kahtımsal özelliklerden varlıklarını sürdürenierin oranı aynıdır. Çok daha sık rastlanan cinsellik süreçleri ise, tersine, döllenme işlemi sırasında birleştiklerinde eşeysel hücrelerinin her birine ait olan özelliklerin yeniden birleşmesini kapsar. Yeni bir birey fiilen yeniden oluşturulmuş olur ve bu bireyde, ailenin kahtımsal özellikleri, kendi-kendisinde bulunandan farklı şekilde yeni bir düzende birleşmiş olacaktır. Eşeyli üremenin rolü Evrim sürecinde kuşkusuz önemli bir yer tutmuştur. Aslında, bir karakterin yayılmasının en etkili yolu eşeysiz üremeymiş gibi görünse de, bağımsız bir şekilde ortaya çıkabilen değişikliklerin sonsuz bir şekilde yeniden kombinasyonu dölle�e olgusu ile gerçekleşir. Eşeysiz üreme bu tür yeni kombinasyonlara fırsat tanımaz. Bu kitapta eşeyli üremenin sorunlarını ana hatları ile ortaya koyacağız. Üst hayvanlarda eşey hücrelerini hazırlayan genital bezler iki farklı varlık, erkek ve dişi, tarafmdan taşınır. Cinsler ayrılmıştır. Bu genel bir durum .s değildir.
Erkek ve dişi gonatların aynı bireyde yan yana geliştiği birçok erdişi hayvan vardır. Kimi zaman kurbağanın sirlik torbasında asalak yaşayan Polystomom ve yassısolucanda olduğu gibi, iki kez aynı anda çalışır. Kimi zaman gonatların biri diğerinden önce olgunlaşır ve hayvan önce erkek sonra dişi olur. Omurgalılar gibi, cinsleri ayrı olan hayvanlarda bile sık sık cinslerin birinde karş1 cinse ait taslaklara rastlanıyor. Aynı şekilde erkek karakaplumbağasının testisinin üzerinde küçük bir yumurtacık olan “Bidder organı”, sarımtırak bir düğümcük halinde yeralır. Erkek cinsiyet kanallarının yanmda bir yumurta kanalları taslağl da vardır (Şekil 9). Son olarak birçok türde bir dizi jenerasyon boyunca ekeklerin bulunmadığını, dişilerin, döllenmeden gelişen ve yeni bir dişi jenerasyonuna yolaçan yumurtalar yumurtladıklannı belirtelim. Yaprak biti bunun en güzel örneğidir. Partenogenez (döllenmesiz üreme) adını alan bu -olay özellikle denizkestanesi, denizyıldızı, kurbağa ve tavşan yumurtasında deneysel olarak tekrarlanabilir. Döllenmesiz üreme eşeyli üremeden türeyen tali bir olaydır.2 Eşey hücrelerinin, oluşumlannıı::ı ve özellikleri- · nin incelenmesi hemen, genital bezlerin, onların fizyolojilerinin, anormalliklerinin incelenmesine yolaçtı. Biyologlar doğal olarak gonotlarla, onlara bağlı olan ve tali cinsel özellikleri diye adlandırılan cinsel özellikler arasındaki ilişkileri araştırmışlardır. Tali cinsel özellikler anatomik düzeyde erkek ve dişileri birbirlerinden ayırırlar. Bütün bu sorunlar ‘ son yıllarda Endokrinoloji alanında kaydedilen gelişmelerle aydınlanmış oldu. (2) Bak.
Vandel, La Parthenogenese. Paris, 1930. 9 Sitolojiye, nedensel Embriyolojiye hormonların ve soyaçekimin incelenmesine sıkı sıkıya bağlı olan cinsellik sorunlarının teorik bir önemi, uygulamaları, önemli tıbbi ve toplumsal sonuçları vardır. Aynı zamanda, bu sorunlar, çağdaş Biyoloji akımlan arasında çok önemli bir yer tutarlar. 10 İKİNCİ BÖLÜM · EŞEY HÜCRELERİNİN OLUŞUMUSOMATİK VE GERMEN DÖLLENME I. EşeyHücreleri Eşey hücreleri cinsel bezlerde, yani testis ve yumurtalıklarda oluşur. Cinsel maddelerin ana hücreleri, spermatogoniler ve ovogoniler, embriyon hücrelerin özelliklerine sahiptirler; türün tüm potansiyelini bozulmadan saklarlar. Küremsİ bir gövdeleri vardır ve sitoplazmanın ortasında, normal organlan olan bir çekirdek yerabr. Bu çekirdek, hücre bölünmesi sırasında iplikçikler halinde (kromozomlar) düzenlenen özel bir madde (Kromatin) sayesinde kahtım olaylannda en önemli rolü oynar. Kromozomlar bazı boya maddelerini seçime bağlı olarak saptarlar: İsimleri de buradan gelir. Genetik uzmanlan, kromozomlann, kahtım özelliklerihin vektörleri olduklannı söylerler. Bu özellikler, kromozomlar boyunca seri halinde, bir düzen içinde ve belirli bir pozisyonda yeralan karmaşık bütünlükler olan genlere tekabül ederler. Genlerin aktif maddesi dezoksiribonükleik asiti (DNA) oluşturan nükleotid sekanslarla betimlenir. Genler ve kromozomlar sürekliliğe sahip olan ve bireyin morfolojik ve fizyolojik özelliklerinin ortaya çıkmasına yolaçan süreci denetleyen, kendi kendine üreyebilen elemanlardır. Morgan Okulu, küçük sirkesineği (Drosophile) genlerinin bir haritasını çıkarmayı başarmıştı, bu haritada birçok araştırmanın konusu olmuştur.
Bu haritada belirli ve sabit bir türürı kromozomlarının biçimi ve sayısı verilmektedir. İnsanın kromozom sall yısı 46, sirkesineğinin ise 8’dir. A 8 c Şekıl 1: Sirkesine{Jinin kromozomları. A- Dişide; B- Erkel<.te; C- Bırleşme halinde (XXV) Burada V şeklinde 2 uzuD, yine V şeklinde 2 daha kısa, ayrıca 2 düz, 2 de nokta şeklinde kromozom vardır (Şek. lA). Kromozomların çiftler halinde yerleştirildiğini ve her çiftte elemanlardan birinin baba’dan, diğerinin ise anne’den geldiğini belirtmek yerinde olur. Eşey hücreleri oluşurken spermatogoni ve ovogoniler yumurtacıkların ve sperma hücrelerinin oluşumuna yolaçan bir dizi değişikliğe uğrarlar. Bu olay sperma oluşması (spermatogenesis) ve yumurtacık oluşması (ovogenesis) adını almıştır. Yumurtacık, genellikle hareketsiz olan, sitaplazması az ya da çok yedekle yüklü iri bir hücredir. Demek ki tavuk yumurtasının sarısı, bu türün yumurtacığını temsil etmektedir. Bu durumda çekirdek ve saf protaplazma yumurtanın üst ucuna sıkışık bir şekilde yerleşmişlerdir; hücrenin geri kalan kısmı yağımsı bir madde (vitellüs) ile kaplıdır. Denizkestanesi, denizyıldızı gibi birçok deniz hayvanında yumurtacıklar daha az hacimli ve şeffaftır ve daha kısıtlı yedeklere sahiptirler. Memelilerin yumurtası küçüktür, Kadın’da tam olarak 0,2 mm boyundadır ve Graaf keseciği denilen karmaşık bir yapının içinde bulunur.
.
