Svetlana Aleksiyeviç – Nazi İşgalinde Sovyet Kadınları

Kadinla ilgili bildigimiz her §eyi en iyi anlatan sozciik «§efkat» sozciigudur. Ku§kusuz kiz karde§, e§, dost ve elbette en soylusu olan ana gibi ha$ka sozciikler de vardir… Ama «§efkat», hepsinin ozu, kaynagi ve en can alici olam degil midir? Kadin ya§am verir, ya§ami korur. Bu nedenle de «kadin» ve «ya§am» e§ anlamli sozciiklerdir. Ama yirminci yiizyilm en korkung sava§i sirasinda, kadin, asker olmak zorunda kaldi. Hayat kurtarmakla kalmadi yaralilari te davi etti; kes – kin ni§anci oldu, bomba atti, kopriiler ugurdu, iz stirdii, esir aldi. Kadin, oldiirdii. Topragina, vatanma ve gocuklanna e§i benzeri goriilmedik bir vah§etle saldiran dii§mam yok etti. Kitaptaki kahramanlardan biri bu korkung, zalimce ama kagmilmaz olan durumu anlatmaya gali§arak §oyle diyor: «Kadin asla oldiirmek igin var olmadi.» Bir ba§kasi ise Reichstag duvarina §unuyaziyor: «Ben, Sofiya Kuntsevig, Berlin’e sava§i oldiirmek igin geldim.» i?te bu yiizden kadin, zaferi getirmek igin olaganiistii ozve – ride bulundu. Aym zamanda bizlerin, buyiikliigunii, bari§ doneminde, ancak zamanla anlayabilecegimiz oliimsiiz bir ba§an kazandi. Nikolay Roerig, 1 9 4 5 ’te yazdigi ve ?u anda Ekim Devrimi Merkezi Devlet Ar^ivleri islav Anti-Fa?ist Komite fonunda saklanan mektuplanmn birinde ?oyle der: «Oxford Sozliigu ?u anda tiim dtinyada taninan birgok Rusga sozciigii kabul etti. Buna bir sozciik daha —terciime edilemeyen Rusga «Podvig» (yigitlik) sozciigii— eklenmelidir. Garip gelebilir ama bu sozciigiin higbir Avrupa dilinde yakla^ik anlamda bile olsa kar§iligi yoktur. Rusga «Podvig» sozciigii diinya dillerinde yerini bulursa bu onurunyansi cephe gerisininyukunii sirtlayan, gocuklanm koruyan, erkegi ile birlikte yurdunu savunan Sovyet kadinina verilmelidir. insanlann bellek ve acilarinm yanmi§ ve kavrulmu? yollannda dort yildir yol almaktayim. Saglik gorevlisi, telsizci, miihendis, pilot, atici, topgu, ugaksavar topgusu, politik i§gi, tankgi, siivari, para§iitgii, denizci, trafikgi, §ofor, gama§irci ve temizlik birimlerinde nefer, a§gi, finnci, yeralti sava§gisi ve partizan olarak cephede sava§an ytizlerce kadimn anla- timlanni kaydettim. Mare§al A. i. Yeremenko mektubunda «cesur kadmlarimiz erkek karde§leri, e^leri ve babalarmmkine denk bir askeri htiner gosterip, zoru ba§armi§lardir» diyor. Daha once kadmlar boylesi bir durumla kar§i kar§iya gelmedigi igin Rusga’da, kadma ili§kin «tankgi», «piyade» ya da «hafif makineli tiifek(ji» gibi sozciikler yer almiyordu. Ama bu sava^ta tank taburu komutani, agir tank siinicusu, makineli tiifek grubu komutani, hafif makineli tufekgi komsomol onderi kadmlar vardi. Tekba§ma Komsomol Orgutii (Komiinist Genglik Orgiitu) 2 0 0 .0 0 0 ’i komsomol iiyesi olmak iizere toplam 5 0 0 .0 0 0 kadm askeri (cepheye) gonderdi. Orduya katilanlarm % 7 0 ’i bizzat cephede garpi§ti. Yurt savunmasma toplam 8 0 0 .0 0 0 kadm katildi. Partizan hareketi iilke gapinda faaliyet gosteriyordu. Yalniz Beyaz Rusya’da partizan kolunda garpi§an 6 0 .0 0 0 civannda cesur Sovyet kadim vardi. Her dort Beyaz Rus’tan biri Naziler tarafmdan yakilarak ya da bir ba§ka §ekilde olduriilmii§tii. Bu rakamlan biliyoruz. Ama bunun otesinde, sava§ tarafmdan bozulan, sakatlanan insan ya§amlan ve yazgilan yatmakta. Biitiin bunlardan ba§ka, yakmlarm ve sevilenlerinyitirilmesi, bozulan ruh sagligi, yalmzliklar ve savas yillannm dayanilmaz amlari vardi. Bunlar hakkinda oylesine az §ey biliyoruz ki… «Dogum tarihimizin onemi yok. Biz hepimiz 1941 yilinda dogduk,» diyor ugaksavar topgusu, Klara Semyonovna Tihonovif gazeteci S. Aleksiyewp’eyazdigi bir mektupta, «Size 1 9 4 1 ’in geng kizlanm anlatmak istiyorum. Daha dogrusu onlar kendi sava§ oykiilerini kendileri anlatacaklar,» diye devam ediyor. «01up biteniyillardirbellegimde sakladim. Geceleri uyanir, gozlerim agik oylece uzamrdim. Bazen biitiin ya§adiklanmi mezara gotiirecegimi ve bu ya§ananlari hig kimsenin ogrenemeyecegini du§linurdum. Bu dii§iince beni gokkorkuturdu…» (Emilya Alekseyevna Nikolayeva, partizan) «Ba§imdan gegenleri birilerine anlatabilecegim amn gelmi§ olmasi beni rahatlatti.» (Kidemli gavu§ Tamara Ilariyonovna Davidovif, §ofor) «Bunlan sana oldugu gibi anlatirsam diger insanlar gibi normal bir ya§am siirdiiremeyecegimi, ruh sagligimm bozulacagmi du^uniiyordum… Sava§tan dondiigiimde yaraliydim. Uzun sure hastalik gektim. Kendi kendime her §eyi unutmam gerektigini, yoksa asla iyile§emeyece- gimi telkin ettim. Bunu ba§arana kadar rahatsizhgim devam etti. Aynca senin gibi geng bir kizm bunlan ogrenmek istemesi bile beni iiztiyor.» (Ba§gavu§ Liyubov Zaharovna Novik, hastabakici) «Erkekler bununla ba§a gikabilirlerdi. Her §ey biryana onlar erkektiler. Ama kadinlarin bunun ustesinden nasil geldigini anlayamiyorum. Ne zaman gegmi§i animsasam 90k kotii oluyorum. Oysa o zaman ustesinden gelebildim. Ornegin, yammda olii bir insan oldugu halde uyuyabildim. Ate§ ettim, kan gordiim. Ozellikle karm iistiine yayilan keskin kan koku – sunugokiyi ammsiyorum… Bunu size anlatirkenbile kendimi kotii hissediyorum. 0 zaman bu kadar etkilenmemi§tim. Ustiime dii§eni yapabilmi§tim. Bir giin bu amlan torunuma anlatmak istedigimde, kizim, “Boyle §eyler bir kiz gocuguna anlatilmamali, o ilerde kadm ve anne olacak,” diyerek beni uyardi. Peki ama ben biitiin bunlari kiminle payla§acaktim?» «Qocuklarimizi korumak igin nelere katlandik. neler ya^adik. Ama sonra onlarin bu konuda gok az §ey bildiklerini ogrenmek bizi §a§irtiyor.» (Qavu§ Tamara Mihaylovna Stepanova, atici) « … Kiz arkada^imla sinemaya gittik. Yakla§ik kirk yildir arkada^iz. Sava§ sirasinda ikimiz de yeralti faaliyetindeydik. Sinema igin bilet almak istedik. Ama uzun bir kuyruk vardi. Arkada§imm yamnda Biiyiik Yurtseverlik Sava§i emeklilik karti varmi§. Bilet gi§esine yakla§ti ve karti gosterdi. On dort ya§lannda bir kiz gocugu, “Siz kadinlar gergekten sava§tmiz mi? Size bu kartlan saglayamn ne tiir bir ba§ari oldugunu dogrusu merak ediyorum,” dedi. Kuyrukta yer alan herkes one gegmemizi teklif etti. Bunu yiirekten istiyorlardi. Ama artik bizim cammiz sinemaya gitmek istemiyordu. Sinirlerimiz bozulmu§tu… Vazgegtik.>> (Vera Grigoliyevna, bir yeralti orgiitii iiyesi) Ben de, sava§tan sonra dogdum. Siperlerin otlarla kaplandigi, iig katli yeralti sigmaklarimn goktiigii ve askerlerin geride biraktiklan migferlerinin paslandigi siralarda. Ote yandan sava§in olduriicii solugu benim ya§amimi da etkiledi. Bizim ku§agimizin hala sava§la goriilecek hesabi var. Ailem sava§ta on bir iiyesini kaybetti. Ukraynali olan annemin babasi, dedem Petro, Budape§te yakmlannda bir yerde gOmulii. Beyaz Rus olan babaannem Yevdokiya, partizanlann kontrolii altinda bulunan bolgeleri Naziler ku§attiklarmda agliktan ve tifusten oldii. Gomel bolgesinde, Petrikov civannda bulunan koyiim Komarovigi’de uzak akrabalarimizdan iki aile, yine Nazilerce gocuklan ile birlikte bir hangarda diri di- ri yakildilar. Aktif gorev almak igin gontillu yazilan amcam Ivan ise 1941 ’de sava§ta kayboldu. … Benim kendi «sava§im» da dort yil siirdu. Duyduklari mla altttst oluyordum. Gergegi soylemek gerekirse artik dayanamayacagimi hissediyordum. Her §eyi unutmak istiyordum. Ama artik geri donii^ii olmayan bir yola girmi§tim. Biitiin bu zaman zarfmda kitabimda da yer almasma kalki^ma cesaretini gosterdigim bir giince tuttum. Bu giincede duygula- ^nm, deneyimlerim ve iilkemn ge§itli bolgelerinde bulunanyiizii a?km kasaba, §ehir, koy ve yerle§im birimini kapsayan bir ara^tirmam da yer almaktadir. Uzun zaman kitabimda, «hissediyorum», «altiist oluyorum» ve «endi§eleniyorum» gibi ifadeleri kullanmaya hakkim olup olmadigi ku?kusunu ta§idim. Onlarin duygulari ve acilanmn yaninda benimkiler neydi ki? Duyumsadiklarimi igeren bir giinceyle kim ilgilenecekti? Ama dosyamdaki belgeler arttikga kendime guvenim de artti. Yazar, bir beige ile birlikte bunun igerigine ait duygularim aktarabiliyor ya da varhgim hissettiriyorsa bu beige ancak o zaman anlamli olur diye dii§undiim. Tamkliklar tarafsiz degildir. Her biri, birilerine ya da yazara ait gizli bir ofke igerir. Ve bu ofkeli irade yillar sonra bir beige olarak gorevini yerine getirir. Insanlarm sava§ amlari ve sava§la ilgili dii§iinceleri erkeklere ozgiidiir. Qiinku genelde cephede sava§an erkeklerdir. Ve yine biz kadinlarin sava§ ile ilgili bilgiyetersizligimizin nedeni de buradayatar. Evet, buyurt savunmasi sava§ina katilan kadinlarla ilgili yiizlerce kitap yazildi. Ama bugiine dek bizim burada ele aldigimiz benzeri g6riilmemi§ tarihi bir olguyu gosteren gok az am yayinlandi. Tarihte higbir sava§a bu kadar gok sayida kadm katilmadi. Gegmi^ten bildiklerimiz, kadm asker Nadejda Durova ve partizan Vasilisa Kosina gibi yalnizca birkag efsane isim ve ig sava§ta Kizil Ordu’da genellikle hem^ire ve doktor olarak yer alan kadmlardir. Ama Biiyiik Yurtseverlik Sava§i Sovyet kadminm vatamni savunmak igin sava§a kitlesel olarak katildigi ilk ornektir. Sovremenik dergisinde yayinlanan Nadejda Durova’dan Notlar’dan yapilan bir almtinin onsoziinde Pu?kin: «Asil bir ailenin geng kizma yuva – sini terk ettiren, kar§i cinsten vazgegiren, erkekleri bile urkiiten gorevler ve sorumluluklan kabul ettiren ve onu Napolyon’un garpi^tigi sava§ alanlan kadar deh§et igeren alanlara iten neydi? Ona biitiin bunlari goze aldiran§ey neydi? Ailevi sorunlar mi? Kari§ikbir duygu diinyasi mi? Do- gu§tan gelen bir boyun egmezlik ozelligi mi? Yoksa a§k m i?..» diyordu. Pupkin o yazida yalmzca bir kadirun inamlmaz sonundan ve bir siirii olasiliklardan soz ediyordu ama, 8 0 0 bin kadimn orduda gorev almasi ve daha da fazlasimn cephede gorev almak igin ba§vurmasi ortaya farkli bir durum gikariyordu. Bu ba§ka bir §eydi… Buna en iyi yaniti, «Bizim igin “Biz” ve “Vatan” sozctikleri aym anlamdaydi,» diyen ugaksavar topgusu K. S. Tihonovif veriyordu. I§te bu nedenle her §eyi goze aldilar. I§te bu yiizden sava§ta aktif olarak gorev aldilar. Qiinkii vatan ve bu vatamn insanlan igin tarihin terazisindeki segenek “olmak ya da olmamak”ti. Boylesi bir tehlike vardi. Ve onlar bir segim yapmak zorundaydilar. Bu kitapta, onceden haklarinda gok §ey yazilmi§ olan iinlii keskin ni- $ancilar, pilotlar ya da partizanlardan ozellikle soz etmedim. «Bizler, orduda yer alan genel gogunluk gibi siradan kadinlardik.» Bu sozii gok defalar duydum. Qtinkii onlarin anilan, halkin bellegi dedigimiz o gok degerli hazineydi. «Sava§a bizim, kadinlarin goziiyle baktigimzda, onun hayal edilebilecek en korkung §ey oldugunu anlarsimz,» diyor Qavu§ Aleksandra Yosifovna Mi$utina, hastabakici. Sava§ boyunca cephede sava§an, sava§ sonrasi evlenip ug gocugu olan ve §u an torunlarinin yeti§tirilmesine yardim eden siradan bir kadimn bu sozleri, kitabm temel fikrini yansitiyor. Optik, mercegin kapasitesine gore yakalanan goriintuyu sabitlemek igin «aydinlatma» bilgisini kullamr. Bu durumda, bu sava§a katilan kadinlarin bellekleri, duygusal deneyim ve acilanmn yogunlugu ile birle§erek en «aydinlatici» §ey konumuna geliyordu. Duygusal olarak yogundular, ofkeliydiler. Sagladiklan zengin detaylar ise belgeleri oldukga giivenilir kiliyordu. Telsizci Antonina Fiyodorovna Valegjaninova Stalingrad cephesinde garpi^ti. Qati§mamn zorluklarini anlatirken o zamanki duygulanm tammlamada uzun siire zorlandi ve birden §u sozler dokuldli agzmdan: «Qati§malarm biri hala bellegimde. Qok sayida olii vardi… Pullukla tarlaya sagilmi§ patatesler gibi biiyiik bir alana yayilmi§lardi. Olmeden onceki pozisyonlanni koruyorlardi. Patatesler gibi… Atlar… Bir insam ezmekten korkan bu duyarli hayvanlar bile artik bu duygularim yitirmi§lerdi. Artik oliiler onlar igin bir §ey ifade etmiyordu.» l§te Partizan Valentina Pavlovna Kojemiyakina’mn belleginden hig silinmeyen bir olay.- «Sava§m ilk giinleriydi. Birirnlerimiz gati§arak geri gekiliyordu; tiim koyltiler onlari izlemek igin evlerinden di§an giktilar. Annem ve ben de oradaydik. Ya?li- ca bir asker oniimiizden gegti. Bizim eve yakla§ip annemin oniinde egildi ve, “Bizi bagi§la, anne… Ve kizim koru. Yalvannm onu kora!” dedi. 0 zaman on alti ya^mdaydim. Saglanm uzundu ve orguliiydii…» Valentina’nm ammsadigi bir ba§ka olay ise, ta§idigi ilk yarali askerm olmeden once, ona: « Kendine iyi bak, geng kadm. Olenlerin yerine gocuk dogurmak lu – rundasin… Baksana ne gok erkek oldii,» demesiydi. Kadinlarda insanca duygulardan olu§an ve genellikle erkeklerin yetis? – tirilme ko§ullari nedeniyleyoksun olduklan bir duygu diinyasi vardir. E rkekler igin sava§, bombalama oliim ve aci gekmekti. Kadinlar iginse bunlar sava§in yalnizca bir pargasiydi. Kadin fizyolojik ve psikolojikyapisimn farkliligi nedeniyle sava§m hem fiziksel hem de manevi zorluklanm daha yogun ya§adi. Bu yiizden kadm sava§ zamanmm «erkek» ortamma daha zor uyum sagladi. Bugiin daha degerli olan §ey, kadmm sonsuz insan olasihklanna tamklik ettigi o oliim cehenneminde kazandigi muhte§em duygusal deneyimidir. Onu unutulmaya terk etmeye hakkimiz yok. Sovyet halkmi Nazizme kar§i zafere gotiiren insan faktoriiydii. Bu yiizden kitaptaki tanikliklarm askeri ya da ba§ka agidan biiyiik bir onemi olmayabilir (Bu kitabm yazari da okura zaten boyle bir bilgi sunmayi amaglamadi.). Turn halkm zafere ula§abilmesi igin, her bir bireyin zafer igin ugra§ vermesi zorunluydu. 0 sava$a katilanlarm biiyiik bir kismi halaya§iyor. Insanlar oliimliidiir ama onlari oliimsiizluge ta§iyan geride biraktiklan, zamandan bagimsiz olan anila ridir. Sava§a katilan ve kazanan bu insanlar, katildiklari eylemin ve yaptiklarmm daima bilincinde oldular. Bu anilarm gelecek ku^aklar igin korunmasi konusunda herkese yardimci oluyorlar. Ara sira, aileleri ziyaret ettigimde, iginde torunlar ve gocuklar igin notlar bulunan inceli kalinli not defterleri gordiim. Bu kalitlar biryabanciya (yani bana) isteksiz bir §ekilde verildi. One siirulen <s(Jocugumuzun bizi ammsamasini istedik,>> ya da «Size bir kopyasmi verebilirim. Qiinkii ogluma orijinalini birakmak istiyorum…» turiinden birbirine benzer gerekgelerdi. Buna kar§in sava§ anilanna ili§kin not tutmami§ insanlar da vardi. Ya§ananbirgok §ey yaziya dokiilmemi§ ve bir daha ele gegmez bir §ekilde yitip gitmi§ ve unutulmaya terk edilmi§ti. Eskilerin soyledigi gibi, bir sava§ unutulmazsa kin ve nefret kalir. Ama unutulursa yeni sava^lar ba§lar. Toparlarsak kadinlarin tamkliklan sava§m kadinca olmayan ytiziinii anlatir. Taniklarm diinkii, bugiinkii ve yarinki fasjizmi suglayan ifadeleri giin. Fa§izm. bir anne olarak, bir kiz karde§ olarak ve bir eij olarak kadinlar tarafindan te§hir edilir. 0 kadinlardan biri §imdi kar§imda duruyor. Annesi onu sava^tan ki – sa bir siire once gok kiigiik oldugu igin yalmz ba§ma biiyukannesine bile gondermezdi. Hemen iki ay sonra cepheye gitti, hastabakici oldu ve I’rag’dan Smolensk’e kadar her yerde garpi§ti. Sava§tan dondiigiinde 22 ya§mdaydi. 0 , 90k biiyiik aci ve deneyimlerle yogrulup olgunla§mi§ken ya§iti olan diger kizlar hala gocuktular. Cephede ug kez yaralandi. Gogsiindenaldigiyara agirdi. Ikinci kez yaralandigmda ise iki kez ruhsal gokiintii gegirdi. Siperden gikanldiginda rengi kul gibiydi. Buna kar§in o, ya§ama yeni den kadm olarak ba^lamak, yeniden pinltih elbiseler ve ayakkabilar giymeye ali^ mak, evlenmek ve anne olmak zorundaydi. Erkekler sava^tan ko – turum olarak donmu§ olsalar bile ailelerini kurdular ve sivil ya§ama hemen uyum sagladilar. Ama kadinlarin sava§ sonrasi ya§ami 90k daha zorlu ge9ti. Sava§ onlari gen9liklerinden ve kocalanndan ayirdi. Kendileri ile aym ya§ta olan 90k az erkek cepheden donebildi. Istatistiklerden habersizkenbile durumu 90k iyi biliyorlardi. Qiinkii bombalarlayerle bir edilen alanlarda erkek cesetlerinden olu§an obekleri unutmami§lardi. Bahriyeli ceketleri i9indeki o delikanlilan hi9bir §eyinya§ama dondiiremeyecegi ve babalannm, erkek karde^lerinin, ni^anhlannm sonsuza dek ortak gomiitlerinde kalacaklan fikrine inanmak, bu fikri kabullenmek onlar igin nasil da zordu! « 0 kadar 90k yarali vardi ki sanki turn diinya yarali doluydu.. .» diyor hem§ire olan kidemli Anastasiya Sergeyevna Demfenko. §u 1941 yilimn geng kizlan nasil kizlardi? Onlari cephe gonulliisii olmaya iten §ey neydi? Isterseniz gelin bunu ya§amlanna dalip birlikte gorelim.