Milan Kundera – Varolmanın Dayanılmaz Hafifliği

1950 sonrasının Doğu Avrupa romanını ilkin “sosyalist gerçekçi” eserlerden tanımıştık. Formüllere göre yazılan bütün edebiyatlar gibi, belirli bir klişeleşme, standartlaşma, bir “ortalamalık” vardı bu romanlarda. Anti-Nazi direniş, yeni toplumsal düzenin kuruluşu vb. ortak değer yargıları, ortak yaklaşım, ortak üslupla anlatılıyordu. Bu “gerçekçi”liğin, sözkonusu ülkelerdeki “gerçek”liğe pek uymadığı da seziliyordu. Daha sonraları, Sovyetler Birliği de dahil olmak üzere, çeşitli “Doğu Bloku” ülkelerinin “sosyalist” olmayan edebiyatlarıyla da karşılaştık, tanıştık: Bazıları, Bulgakof gibi, sosyalist olmadıkları gibi “gerçekçi” de değildi. Bazıları, İvan Denisoviç ve Kanser Koğuşu’nun Soljenitsin’i gibi, sosyalist değil, ama bir tür “anti-sosyalist naturalist”ti. Birçoğu, özellikle başlangıçta, kendi ülkelerinde -epey zorlukla da olsa- yayımlamışlardı kitaplarını. Bu kitapların çok popüler olduğunu, kapışıldıgını ve kalmadığını, daha sonraki baskılara da pek hızlı geçilmediğini öğreniyorduk. İlk gördüğümüz “sosyalist gerçekçi” romanlara göre, bunlar doğrusu daha ilginç gibiydiler. Ötekilerde sezdiğimiz o güdümlü ve gerçek dışı “gerçekçilik” bunlarda yoktu. En azından “muhalif’tiler ve güzel sanatlarda muhalefet her zaman daha köklü bir estetiğe imkan hazırlar. Gelgelelim, bu romanlar da bir tuhaftı sanki. Çoğunda, teknik düzeyde bir yenilik yoktu; veya olan yenilik, birçok üstün eserde gördüklerimizin oldukça silik ve yavan tekrarlarıydı. Özü anlaşılmadan, sindirilmeden yapılmış teknik kaprisler! İçeriklerine bakıldığında, birçoğunun, karşıtı oldukları formüllü edebiyat kadar şematik oldukları da görünüyordu.

Şüphesiz, sosyolojik anlamda onlardan daha ilginçtiler. Ama ne estetik, ne de biraz derin bir içerik düzeyinde, onları aşmıyorlardı. Uygulanan sosyalizm ve bunun bireysel düzeydeki sonuçlarını eleştirmekti ortak paydaları. İç döküyor ve rahatlıyorlardı sanki. Çıkış noktaları, genel ve ortalama, dolayısıyla soyut bir “insan”dı. Sosyalist gerçekçiler gibi, muhaliflerin çoğu da sanatsal olarak “ortalamalığı” yenemediler. Son yılların tanınmış Çek romancısı Milan Kundera, bu iki kategoriden de farklı görünüyor. Temalarını, konularını oradan seçse de, bir “Doğu Avrupa” romancısına benzemiyor bir kere. Doğu Avrupa sorunlarını, bir “dünya” romancısı olarak ele alıyor. Hayatın görünür yüzeyine dikkati bir hayli keskin, duyusal dokusuna duyarlığı da çok gelişmiş, ama bunların ötesinde bir bilgelik düzeyinden baktığına, gördüğüne, anladığına okuru inandırabiliyor. Sanatçı her zaman somut bir yaşantı dilimini anlatır, ama o somutlukla içiçe, bir soyut bilge kapısı aralar insana (“bilgi” değil, “bilgelik”). Çoğu Doğu Avrupa romancısında bulunmayan bu derinlik, Kundera’da var. Çekoslovakya’nın kültürel birikimi bu bakımdan belki Kundera’ya yardımcı olmuştur. Doğu ve Batı bloklarının arasında, ikisini de çok iyi bilen, ikisinden de olamayan bir yazar. Özellikle bu romanda kitsch üstüne yazdığı sayfalarda görüyoruz bu kavrayış genişliğini.

Kültürler, kültürler içinde oluşmuş duygusallık görenekleri, aynı zamanda ikiyüzlülük görenekleri, bunların Doğu ve Batıdaki asimetrik oluşum biçimleri Kundera’nın en fazla hakim olduğu yaşantılar arasında. Varolmanın Dayanılmaz Hafifliği’ni okurken, bu kitapta “yazarın sesi”ni (bu, Kundera’nın kendisi olmayabilir) tanıdığım yazarlar arasında en çok John Berger’in sesine benzettim. Bu benzetmenin bir nedeni, iki yazarın da genelde tikel arasında bir ilintiyi keşfetme çabalarıydı belki. Yer yer bir denemeciyi andıran bir tavırla, hayatın bir noktası üstüne düşünceye dalmaları (ama düşünürkenki “dil”leri, yaşantının sıcaklığını hep koruyarak) ve ardından anlatılanlara dönerek o düşünceyi daha somut bir olayın içinde izlemeleri. Görünüşte çok eski bir yöntemi, romanda anlatılanları anlamlandıran “yazarın sesi” tekniğini (yeni romanda genellikle terk edilmiş bir teknik) canlandırıyorlar. Ama daha dikkatli bakınca, klasik romanda belki yalnız Tolstoy’un başardığı tarzda bir kimlik veriyorlar “anlatıcının sesi”ne. Bu ses, bir bakıma, olayların içinde yeraldığı, elle tutulmayan ama varlığı zorunlu atmosfer gibi oluyor. İkinci benzer nokta, Varolmanın Dayanılmaz Hafifliği’nde ve Berger’in G. adını verdiği romanında kullandıkları çağdaşlaştırılmış “Don Juan” teması. Ancak, bu evrensel temayı ikisi de çok farklı biçimlerde işliyorlar. G.’de on dokuzuncu yüzyılın büyük, sarsıcı tarihi olayları arasında duyusal kaderini izleyen gencin yaşantısında bir büyüklük, bir “grandeur” var. Bürokratik Doğu Avrupa sosyalizminin bezgin atmosferi içinde yaşayan öteki modern Don Juan ise, mitolojide sineğin, Hera’nın kıskanarak bir inek haline getirdiği Io’yu durmadan önünde sürmesini andırır bir şekilde, bir kara yazgı gibi koşuyor kadınlarına. Kundera bu çağın önemli bir yazarı olmaya aday. Daha doğrusu, şimdiden önemli, ama kalıcı olmaya da aday.

Çok iyi bildiğimiz bir dünyanın özgül yaşantısını, bildiğimiz evrensel yazarların yeteneğiyle bize aktarabildiği için. Ebedi Dönüş düşüncesinde gizemli bir yan vardır ve Nietzsche öteki düşünürleri sık sık şaşırtmıştır bu düşüncesiyle; düşünün bir kere, her şey tıpkı ilk yaşandığı biçimiyle yineleniyor ve yinelenmenin kendisi de sonsuza kadar koşuluyla yineleniyor! Ne anlama gelir bu çılgın mitos? Olumsuz açıdan bakıldığında, Ebedi Dönüş mitosu bir daha geri dönmemecesine kaybolup giden, yinelenmeyecek olan yaşamın bir gölgeye benzediğini, ağırlıktan yoksun, daha baştan ölü olduğunu ve ister korkunç, ister güzel, ister yüce, korkunçluğunun, yüceliğinin ve güzelliğinin hiçbir anlam taşımadığını önerir. Böyle bir yaşamın on dördüncü yüzyılda iki Afrika kabilesi arasında geçmiş bir savaş kadar önemi vardır ancak. Yüz bin zenci korkunç acılar içinde ölüp gitmiş de olsa bu savaş, dünyanın kaderinde en ufak bir değişikliğe yolaçmamıştır. Peki, on dördüncü yüzyılda iki Afrika kabilesi arasında geçen savaş, Ebedi Dönüş’e göre tekrar tekrar yinelendiğinde değişikliğe uğrayacak mıdır acaba? Evet; bir yumru gibi şişip kalan som bir kütle olacak, boşunalığı onarılmaz olup çıkacaktır. Fransız Devrimi sonsuza kadar yinelenecek olsaydı, Fransız tarihçileri giderek daha az gurur duyacaklardı Robespierre’le. Ama bir daha asla geri gelmeyecek bir şeyi konu edindikleri içindir ki, devrimin kanlı yılları yalnızca sözcük, kuram ve tartışma olup çıktı, tüyden daha hafif bir şey oldu, hiç kimseyi korkutmuyor artık. Tarihte yalnızca bir kere karşımıza çıkan Robespierre’le, Fransız kelleleri uçura uçura sonsuza kadar dönüp dönüp yeniden karşımıza çıkan Robespierre arasında dağlar kadar fark vardır. Ebedi Dönüş düşüncesinin bize eşyayı olduğundan farklı gösteren bir bakış açısı sağladığında anlaşalım o halde; doğasındaki geçiciliğin getirdiği hafifletici koşul olmaksızın belirir eşya. Bu hafifletici koşul bir yargıya varmaktan alıkoyar bizi. Öyle değil mi; ömrü uzun olmayan, geçip gitmekte olan bir şey konusunda nasıl yargıya varabiliriz ki? Çözülüp yokolmanın günbatımında her şey, hatta giyotin bile bir geçmişe özlem perdesine bürünür. Daha geçenlerde, son derece inanılmaz bir duyum anında yakaladım kendimi. Hitler hakkında bir kitabı karıştırırken, portrelerinden bazısı birden içime dokundu; çocukluğumu hatırlattı bana. Çocukluğum savaş sırasına rastlar; ailemden birçok kişi toplama kamplarında yokolup gitti; ama yaşamımın kaybolmuş, bir daha hiç geri gelmeyecek bir dönemi ile karşılaştırıldığında onların ölümünün sözü mü olur? Benim Hitler’le bu uzlaşmam, temelde geriye dönmenin varolmaması üzerine kurulmuş bir dünyanın derin mi derin ahlaki çarpıklığının kanıtıdır. Çünkü böyle bir dünyada her şey daha baştan bağışlanır ve bu da demektir ki müstehzi bir sırıtışla her şeye izin verilir.

::::::::::::::::: 2 Yaşamlarımızın her saniyesi sonsuz kere yineleniyorsa, İsa’nın çarmıha çivili olduğu gibi biz de sonsuzluğa çivilenmişiz demektir. Bu, insanı dehşete düşürecek bir olasılık. Sonsuza Kadar Yinelenme dünyasında her attığımız adıma dayanılmaz bir sorumluluğun ağırlığı gelir çöker. İşte Nietzsche, Sonsuza Kadar Yinelenme düşüncesine bunun için yüklerin en ağırı demiştir (das schwerste Gewicht). Sonsuza Kadar Yinelenme yüklerin en ağırıysa, bizim yaşamlarımız bu ağırlığın karşısında göz kamaştırıcı bir hafiflik içinde belirmektedir. Peki, ağırlık gerçekten nefret edilesi, hafiflik de göz kamaştırıcı mıdır? Yüklerin en ağırı ezer bizi, onun altında çökeriz, bizi yere yapıştırır bu ağırlık. Öte yandan her çağda yazılmış aşk şiirlerinde, kadın erkeğin bedeninin ağırlığı altında ezilmeyi özler. O halde yüklerin en ağırı aynı zamanda yaşamın sağladığı en şiddetli doyumun da imgesidir. Yük ne kadar ağır olursa, yaşamlarımız o denli yaklaşır yeryüzüne, daha gerçek, daha içten olur. İşi tersten ele alırsak, bir yükten mutlak biçimde yoksun olmak insanoğlunu havadan daha hafif kılar; göklere doğru kanat açar insan, bu dünyadan ve dünyasal varlığından ayrılır, yalnızca yarıyarıya gerçek olur, devinimleri önemsizleştiği ölçüde özgürleşir. Hangisini seçmeli o halde? Ağırlığı mı, hafifliği mi? Parmenides aynı soruyu İsa’dan önce altıncı yüzyılda atmıştı ortaya. Dünyayı çifter çifter karşıtlıklara bölünmüş görüyordu: Aydınlık/karanlık, incelik/kabalık, sıcak/soğuk, varlık/yokluk. Karşıtlıklardan her birinin bir yarısını olumlu (aydınlık, incelik, sıcak, varlık) öteki yarısını da olumsuz olarak nitelendiriyordu. Bu olumlu ve olumsuz kutuplaştırmasını çocukça denecek kadar basit bulabiliriz. Yalnız bir sorun var: Hangisi olumlu, ağırlık mı, hafiflik mi? Parmenides şu karşıİığı veriyordu: Hafiflik olumludur, ağırlık olumsuz.

Doğru bilmiş miydi, bilememiş miydi? İş burda. Bir tek şundan emin olabiliriz; hafiflik/ağırlık karşıtlığı bütün karşıtlıkların en gizemlisi, en çift anlamlısıdır.

.